موضوع: ترک وقوفین/وقوف در مشعر/سومین عمل/اعمال حج تمتع

خصوصیت سوم: «مع إحرامه الذي للحج، و الأولى قصد العدول إليها».[1]

در رابطه با خصوصیت سوم، حداقل 6 روایت بلکه بیشتر بیان می شود.

بیان سه نکته:

اولا: به این روایات برای امور متعددی مانند بطلان حج و عدم فرق بین عمد و جهل و وجوب عمره و عدول و وجوب ذبح و حج من قابل استدلال شده است.

لذا برای هر یک از این 6 فرع کلمه ای در این روایات است که یا دلالت دارد یا ندارد. فقط ملاحظه شود کدام کلمه برای بطلان یا عدول یا عدم عدول یا عدم فرق و ذبح و وضع حج موجود است.

ثانیا: همه این روایات دلالت بر صحت این احرام دارد اگر چه قاعده اولیه در مرکبات اعتباریه که بقیه اجزائش نیامده، بطلان جزء پیشین است لذا چون وقوف نیامده است طبق قاعده باید احرام هم باطل باشد.

ثالثا: 4 روایت از این 6 روایت سنداً مشکل دارد.

اما روايات:

1. روایت محمد بن فضیل که حدیث 3 است که مراد محمد بن فضیل بن كثير الأزدياست که بعضی تضعیفش کردند.

2. روایت محمد بن سنان که ضعیف است.

3. روایت داوود رقی حدیث 5 که تضعیف شده است.

4. روایت واسطی که وجهی برای توثیقش نیست.

این چهار روایت قابل استدلال نیست.

لکن نسبت به محتوای این احادیث اربعه، روایت صحیحه داریم پس می تواند این روایات اربعه موید باشد.

بررسی روایات:

کدام روایات عدول و کدام روایات انقلاب را می گویند؟

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَأْتِي بَعْدَ مَا- يُفِيضُ النَّاسُ مِنْ عَرَفَاتٍ- فَقَالَ إِنْ كَانَ فِي مَهْلٍ- حَتَّى يَأْتِيَ عَرَفَاتٍ مِنْ لَيْلَتِهِ فَيَقِفَ بِهَا- ثُمَّ يُفِيضَ فَيُدْرِكَ النَّاسَ فِي الْمَشْعَرِ قَبْلَ أَنْ يُفِيضُوا- فَلَا يَتِمُّ حَجُّهُ حَتَّى يَأْتِيَ عَرَفَاتٍ- وَ إِنْ قَدِمَ رَجُلٌ وَ قَدْ فَاتَتْهُ عَرَفَاتٌ- فَلْيَقِفْ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ- فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَعْذَرُ لِعَبْدِهِ- فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ إِذَا أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ- قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ أَنْ يُفِيضَ النَّاسُ- فَإِنْ لَمْ يُدْرِكِ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ- فَقَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ فَلْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً مُفْرَدَةً- وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ».[2]

دو خصوصیت دراین روایت است:

الف: بطلان حج

ب: عدم فرق بین عمد وجهل و... .

در کلمه (فَقَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ) فوت 80 درصد در موارد ترک فعل از روی عذر است. پس این کلمه پس ظهور در ذوی الاعذار دارد.

کلمه ای که در خصوصیت سوم بلکه چهارم در این روایت است کلمه: (فَلْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً مُفْرَدَةً) است.

پس از این روایت 1- خصوصیت عدم فرق بین عالم و جاهل 2- بطلان حج3- انجام عمره مفرده 4- در عدول احتیاج به قصد دارد، استفاده می شود.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مُفْرِدٍ لِلْحَجِّ- فَاتَهُ الْمَوْقِفَانِ جَمِيعاً- فَقَالَ لَهُ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ يَوْمَ النَّحْرِ- فَإِنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ فَلَيْسَ لَهُ حَجٌّ- وَ يَجْعَلُهَا عُمْرَةً‌وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ».[3]

یجعلها عمره می گوید برای عدول نیاز به نیت است.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَيْلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الْحَدِّ- الَّذِي إِذَا أَدْرَكَهُ الرَّجُلُ أَدْرَكَ الْحَجَّ- فَقَالَ إِذَا أَتَى جَمْعاً وَ النَّاسُ فِي الْمَشْعَرِ- قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ وَ لَا عُمْرَةَ لَهُ- وَ إِنْ لَمْ يَأْتِ جَمْعاً حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ- فَهِيَ عُمْرَةٌ مُفْرَدَةٌ وَ لَا حَجَّ لَهُ- فَإِنْ شَاءَ أَقَامَ وَ إِنْ شَاءَ رَجَعَ وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ».[4]

«فیجعلها عمره» دلالت بر انقلاب دارد و می گوید عدول خود به خود است و نیازی به فعل حاجی ندارد. این روایت موید است.

حديث 4 هم مثل حديث 3 ضعف سندي دارد اما هر دو دال بر انقلاب هستند و می گویند عدول نياز به قصد حاجي ندارد و به حكم شارع اين گونه شده است.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مُفْرِدٍ لِلْحَجِّ فَاتَهُ الْمَوْقِفَانِ جَمِيعاً فَقَالَ لَهُ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ يَوْمَ النَّحْرِ- فَإِنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ فَلَيْسَ لَهُ حَجٌّ وَ يَجْعَلُهَا عُمْرَة».[5]

در اين حديث عدول نیاز به قصد حاجی دارد. بخاطر کلمه (یجعلها عمره).

به طریق مرحوم کلینی (فلیحل بعمره) دارد. که این عمره اعم از عمره مفرده باشد یا تمتع. الا اینکه عمره تمتع با قرینه روایات دیگر ساقط شود.

منها: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنْ رَجُلٍ دَخَلَ مَكَّةَ- مُفْرِداً لِلْحَجِّ فَخَشِيَ أَنْ يَفُوتَهُ الْمَوْقِفُ- فَقَالَ لَهُ يَوْمُهُ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ- فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَلَيْسَ لَهُ حَجٌّ- فَقُلْتُ كَيْفَ يَصْنَعُ بِإِحْرَامِهِ- قَالَ‌ يَأْتِي مَكَّةَ فَيَطُوفُ بِالْبَيْتِ- وَ يَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقُلْتُ لَهُ إِذَا صَنَعَ ذَلِكَ فَمَا يَصْنَعُ بَعْدُ- قَالَ إِنْ شَاءَ أَقَامَ بِمَكَّةَ- وَ إِنْ شَاءَ رَجَعَ إِلَى النَّاسِ بِمِنًى وَ لَيْسَ مِنْهُمْ فِي شَيْ‌ءٍ- وَ إِنْ شَاءَ رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ».[6]

در سند اين حديث «محمد بن سهل» است، توثيق درستي ندارد و مفاد اين روايت هم انقلاب است.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَدْرَكَ جَمْعاً فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَيُّمَا حَاجٍّ سَائِقٍ لِلْهَدْيِ أَوْ مُفْرِدٍ لِلْحَجِّ أَوْ مُتَمَتِّعٍ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ قَدِمَ وَ قَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ فَلْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ».[7]

اين روايت جزء طائفه اول است و صحيحه است و مفاد آن اين است كه عدول نياز به قصد دارد.

منها: «وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ خَرَجَ مُتَمَتِّعاً بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَلَمْ يَبْلُغْ مَكَّةَ إِلَّا يَوْمَ النَّحْرِ- فَقَالَ يُقِيمُ عَلَى إِحْرَامِهِ وَ يَقْطَعُ التَّلْبِيَةَ حَتَّى يَدْخُلَ مَكَّةَ- فَيَطُوفُ‌ وَ يَسْعَى‌ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- وَ يَحْلِقُ رَأْسَهُ وَ يَنْصَرِفُ إِلَى أَهْلِهِ إِنْ شَاءَ وَ قَالَ هَذَا لِمَنِ اشْتَرَطَ عَلَى رَبِّهِ عِنْدَ إِحْرَامِهِ فَإِنْ لَمْ يَكُنِ اشْتَرَطَ فَإِنَّ عَلَيْهِ الْحَجَّ مِنْ قَابِل‌».[8]

اين حديث، اهم اين احاديث است و مي تواند مويد چند روايت ضعيفه قرار گیرد و داخل در استدلال قرار گیرد و لسان آن انقلاب است و كلمه «جعل» هم ندارد.

البته در اين روايت در ضمن حج تمتع، قصد عمره داشته است.

منها: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ‌ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ جَاءَ حَاجّاً فَفَاتَهُ الْحَجُّ وَ لَمْ يَكُنْ طَافَ قَالَ يُقِيمُ مَعَ النَّاسِ حَرَاماً أَيَّامَ التَّشْرِيقِ- وَ لَا عُمْرَةَ فِيهَا فَإِذَا انْقَضَتْ طَافَ بِالْبَيْتِ- وَ سَعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ أَحَلَّ وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ يُحْرِمُ مِنْ حَيْثُ أَحْرَم‌».[9]

در اين روايت آمده «طاف بالبيت» كه معناي انقلاب را مي رساند، ذکر شده است و روايت هم صحيح است.

منها: «عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْفَضْلِ الْوَاسِطِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: مَنْ أَتَى جَمْعاً وَ النَّاسُ فِي الْمَشْعَرِ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَقَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ وَ هِيَ عُمْرَةٌ مُفْرَدَةٌ إِنْ شَاءَ أَقَامَ وَ إِنْ شَاءَ رَجَعَ وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِل‌».[10]

در اين حديث آمده «و هي عمرة مفردة» كه دال بر انقلاب است و به صورت مطلق آمده است.

حال علماء دو دسته هستند:

دسته اول: محدث بحراني در حدائق[11] و محقق نراقي در مستند قائل به عدول هستند. و مي گويند: اگرچه بعضي از روايات مطلق هستند و شامل قصد و عدم قصد مي شوند(چه قصد کنی چه قصد نکنی عدول صورت می گیرد)، اما بعضي ديگر از روايات مقيد به قصد هستند و مطلق را بايد حمل بر مقيد كرد و در نتيجه بايد قصد را هم عدول داد و انقلاب صورت نمي گيرد.

دسته دوم: صاحب مدارك، صاحب ذخيره، صاحب جواهر[12] و سيدنا الاستاذ مي فرمايند: اين كلام دسته اول ناتمام است. چون اين حرف متوقف بر اين است كه روايات «يجعلها عمرة مفردة» ظهور در عدول داشته باشد و الا نمي توان اطلاق را بر هم زد و حال آنکه اين روايات ظهور در تقييد و عدول ندارند. چون اگرچه اين روايات «جعل» را مي گويد و مي گويد نياز به نيت دارد، اما بايد معنا شود كه آيا این جعل رب مربوط به احرام است یا مربوط به بقیه اعمال است؟ و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال

ظاهرا والله العالم آنچه كه سيدنا الاستاذ كه فرموده عدول نمي خواهد تمام است.

مويد مختار: قاعده اوليه اين است كه احرام باطل است. چون مركب ارتباطي است و بقيه اعمال نيامده و باعث بطلان قبل هم مي شود. حال روايات همه مي گويند احرام صحيح است و نتيجه اين مي شود كه حج كه نيست، پس احرام بايد براي عمره باشد و اين خود به خود صورت مي گيرد و نياز به قصد ما نمي باشد و حاكم(شارع) اين كار را كرده است.