درس خارج فقه آیت الله مرتضوی
94/10/09
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: نسیان
نماز طواف/نماز طواف/افعال عمره
مسألة 4 لو نسي الصلاة أتى بها أينما تذكر عند المقام، و لو تذكر بين السعي رجع و صلى ثم أتم السعي من حيث قطعه و صح، و لو تذكر بعد الأعمال المترتبة عليها لا تجب إعادتها بعدها، و لو تذكر في محل يشق عليه الرجوع إلى المسجد الحرام صلى في مكانه و لو كان بلدا آخر، و لا يجب الرجوع الى الحرم و لو كان سهلا، و الجاهل بالحكم بحكم الناسي في جميع الأحكام.[1]
در این مساله چند فرع نسبت به نسیان نماز طواف مطرح شده است
فرع اول: اگر نماز طواف را فراموش کرد و در مکه قبل از اینکه وارد عمل دیگری شود یادش بیاید که نماز طواف را نخوانده است.
سیدنا الاستاذ می فرمایند باید نماز طواف را انجام دهد.
دلیل:
اولا: مامور به را اتیان نکرده است؛ وظیفه او نماز طواف بوده است و آن را انجام داده است.
ثانیا: اتفاق
مخالفین این فروع شیخ در استبصار و صدوق در فقیه و حدائق و وسائل الشیعه است ولی هیچ کدام در این فرع مخالفت نکرده اند.
ثالثا: روایات باب 77
صاحب جواهر مرحوم صدوق را جزء مخالفین ذکر کرده است لکن کلام مرحوم صدوق در این فرع نیست و کما ذکرنا این فرع اختلافی نیست.
فرع دوم: در اثناء سعی متوجه شود که نماز طواف را نخوانده است.
در این فرع به دو مطلب اشاره می شود:
1-وظیفه این ناسی نسبت به قطع سعی چیست.
در این مطلب اختلاف است.
الف: مشهور می فرمایند باید سعی را قطع کند و محل قطع را مشخص کند و بعد از خواندن نماز طواف، از همانجایی که قطع کرده است سعی را ادامه دهد.
ب: می تواند سعی را تمام کند و بعد از اتمام سعی برود نماز طواف را انجام دهد کما عن الصدوق و الوسائل کما یظهر من عنوان الباب حیث قال:
77 بَابُ أَنَّ مَنْ نَسِيَ رَكْعَتَيِ الطَّوَافِ الْوَاجِبِ حَتَّى شَرَعَ فِي السَّعْيِ وَجَبَ عَلَيْهِ قَطْعُهُ وَ صَلَاةُ الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ إِتْمَامُ السَّعْيِ أَوْ صَلَاةُ الرَّكْعَتَيْنِ بَعْدَ إِتْمَامِه.[2]
کلام مرحوم صدوق
وَ قَدْ رُخِّصَ لَهُ أَنْ يُتِمَّ طَوَافَهُ ثُمَّ يَرْجِعُ فَيَرْكَعُ خَلْفَ الْمَقَامِ رَوَى ذَلِكَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فَبِأَيِّ الْخَبَرَيْنِ أَخَذَ جَاز [3]
واضح است که عبارت مرحوم صدوق در فرع دوم است نه در فرع اول.
دلیل نظریه اول:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ نَسِيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى طَافَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ ذَكَرَ قَالَ يُعْلِمُ ذَلِكَ الْمَكَانَ ثُمَّ يَعُودُ فَيُصَلِّي الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَعُودُ إِلَى مَكَانِه.[4]
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ- ثُمَّ يَنْسَى أَنْ يُصَلِّيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى يَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ خَمْسَةَ أَشْوَاطٍ أَوْ أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ قَالَ يَنْصَرِفُ حَتَّى يُصَلِّيَ الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَأْتِي مَكَانَهُ الَّذِي كَانَ فِيهِ فَيُتِمُّ سَعْيَهُ.[5]
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع
أَنَّهُ قَالَ فِي رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ نَسِيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى طَافَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- قَالَ يُعْلِمُ ذَلِكَ الْمَوْضِعَ ثُمَّ يَعُودُ فَيُصَلِّي الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَعُودُ إِلَى مَكَانِه.[6]
دلیل بر نظریه دوم:
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ رَخَّصَ لَهُ أَنْ يُتِمَّ طَوَافَهُ ثُمَّ يَرْجِعَ فَيَرْكَعَ خَلْفَ الْمَقَام.[7]
و فیه:
اولا: طریق مرحوم صدوق به محمد بن مسلم ضعیف است.
ثانیا: مشهور از این روایت اعراض کرده اند.
ثالثا: این روایت معارض دارد.
نتیجه بحث این شد که ما افاد سیدنا الاستاذ به وجوب قطع سعی تمام است.
2-آیا اتمام سعی کافی است و اعاده سعی لازم نیست؟
می فرمایند اتمام کافی است و سعی صحیح است.
دلیل: ح1 و 3 و 4 خصوصا حدیث سوم(فیتم سعیه) که به دلالت مطابقی دلالت بر اتمام سعی داشتند و بالملازمه دلالت بر صحت سعی دارند لذا نیاز به تمسک به اطلاق مقامی نداریم.
فرع سوم: اگر نماز طواف را فراموش کند و بعد از اتمام اعمال متذکر شود که نماز طواف را نخوانده است آیا اعمال مترتبه صحیح است یا نه؟
این فرع ذات قولین است:
اکثر بلکه اشهر می فرمایند اعمال مترتبه صحیح است.
حکی عن جماعة باینکه باید اعمال مترتبه اعاده شود کما عن المدارک و الخیرة
بل استشكل بعضهم- كصاحبي المدارك و الذخيرة- في صحّة الأفعال المتأخّرة عنهما، و نفي في الأخير البعد عن بطلانها، و كذا في الكفاية.
إمّا لعدم وقوعها على الوجه المأمور به، و هو كونها بعد الركعتين، كما ذكره الأول.
أو لأنّ الأمر بالشي‌ء يستلزم النهي عن ضدّه الخاصّ، المستلزم للفساد في العبادة.[8]
مسألة 4 لو نسي الصلاة أتى بها أينما تذكر عند المقام، و لو تذكر بين السعي رجع و صلى ثم أتم السعي من حيث قطعه و صح، و لو تذكر بعد الأعمال المترتبة عليها لا تجب إعادتها بعدها، و لو تذكر في محل يشق عليه الرجوع إلى المسجد الحرام صلى في مكانه و لو كان بلدا آخر، و لا يجب الرجوع الى الحرم و لو كان سهلا، و الجاهل بالحكم بحكم الناسي في جميع الأحكام.[1]
در این مساله چند فرع نسبت به نسیان نماز طواف مطرح شده است
فرع اول: اگر نماز طواف را فراموش کرد و در مکه قبل از اینکه وارد عمل دیگری شود یادش بیاید که نماز طواف را نخوانده است.
سیدنا الاستاذ می فرمایند باید نماز طواف را انجام دهد.
دلیل:
اولا: مامور به را اتیان نکرده است؛ وظیفه او نماز طواف بوده است و آن را انجام داده است.
ثانیا: اتفاق
مخالفین این فروع شیخ در استبصار و صدوق در فقیه و حدائق و وسائل الشیعه است ولی هیچ کدام در این فرع مخالفت نکرده اند.
ثالثا: روایات باب 77
صاحب جواهر مرحوم صدوق را جزء مخالفین ذکر کرده است لکن کلام مرحوم صدوق در این فرع نیست و کما ذکرنا این فرع اختلافی نیست.
فرع دوم: در اثناء سعی متوجه شود که نماز طواف را نخوانده است.
در این فرع به دو مطلب اشاره می شود:
1-وظیفه این ناسی نسبت به قطع سعی چیست.
در این مطلب اختلاف است.
الف: مشهور می فرمایند باید سعی را قطع کند و محل قطع را مشخص کند و بعد از خواندن نماز طواف، از همانجایی که قطع کرده است سعی را ادامه دهد.
ب: می تواند سعی را تمام کند و بعد از اتمام سعی برود نماز طواف را انجام دهد کما عن الصدوق و الوسائل کما یظهر من عنوان الباب حیث قال:
77 بَابُ أَنَّ مَنْ نَسِيَ رَكْعَتَيِ الطَّوَافِ الْوَاجِبِ حَتَّى شَرَعَ فِي السَّعْيِ وَجَبَ عَلَيْهِ قَطْعُهُ وَ صَلَاةُ الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ إِتْمَامُ السَّعْيِ أَوْ صَلَاةُ الرَّكْعَتَيْنِ بَعْدَ إِتْمَامِه.[2]
کلام مرحوم صدوق
وَ قَدْ رُخِّصَ لَهُ أَنْ يُتِمَّ طَوَافَهُ ثُمَّ يَرْجِعُ فَيَرْكَعُ خَلْفَ الْمَقَامِ رَوَى ذَلِكَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فَبِأَيِّ الْخَبَرَيْنِ أَخَذَ جَاز [3]
واضح است که عبارت مرحوم صدوق در فرع دوم است نه در فرع اول.
دلیل نظریه اول:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ نَسِيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى طَافَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ ذَكَرَ قَالَ يُعْلِمُ ذَلِكَ الْمَكَانَ ثُمَّ يَعُودُ فَيُصَلِّي الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَعُودُ إِلَى مَكَانِه.[4]
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ- ثُمَّ يَنْسَى أَنْ يُصَلِّيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى يَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ خَمْسَةَ أَشْوَاطٍ أَوْ أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ قَالَ يَنْصَرِفُ حَتَّى يُصَلِّيَ الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَأْتِي مَكَانَهُ الَّذِي كَانَ فِيهِ فَيُتِمُّ سَعْيَهُ.[5]
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع
أَنَّهُ قَالَ فِي رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ نَسِيَ الرَّكْعَتَيْنِ حَتَّى طَافَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- قَالَ يُعْلِمُ ذَلِكَ الْمَوْضِعَ ثُمَّ يَعُودُ فَيُصَلِّي الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَعُودُ إِلَى مَكَانِه.[6]
دلیل بر نظریه دوم:
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ رَخَّصَ لَهُ أَنْ يُتِمَّ طَوَافَهُ ثُمَّ يَرْجِعَ فَيَرْكَعَ خَلْفَ الْمَقَام.[7]
و فیه:
اولا: طریق مرحوم صدوق به محمد بن مسلم ضعیف است.
ثانیا: مشهور از این روایت اعراض کرده اند.
ثالثا: این روایت معارض دارد.
نتیجه بحث این شد که ما افاد سیدنا الاستاذ به وجوب قطع سعی تمام است.
2-آیا اتمام سعی کافی است و اعاده سعی لازم نیست؟
می فرمایند اتمام کافی است و سعی صحیح است.
دلیل: ح1 و 3 و 4 خصوصا حدیث سوم(فیتم سعیه) که به دلالت مطابقی دلالت بر اتمام سعی داشتند و بالملازمه دلالت بر صحت سعی دارند لذا نیاز به تمسک به اطلاق مقامی نداریم.
فرع سوم: اگر نماز طواف را فراموش کند و بعد از اتمام اعمال متذکر شود که نماز طواف را نخوانده است آیا اعمال مترتبه صحیح است یا نه؟
این فرع ذات قولین است:
اکثر بلکه اشهر می فرمایند اعمال مترتبه صحیح است.
حکی عن جماعة باینکه باید اعمال مترتبه اعاده شود کما عن المدارک و الخیرة
بل استشكل بعضهم- كصاحبي المدارك و الذخيرة- في صحّة الأفعال المتأخّرة عنهما، و نفي في الأخير البعد عن بطلانها، و كذا في الكفاية.
إمّا لعدم وقوعها على الوجه المأمور به، و هو كونها بعد الركعتين، كما ذكره الأول.
أو لأنّ الأمر بالشي‌ء يستلزم النهي عن ضدّه الخاصّ، المستلزم للفساد في العبادة.[8]
