درس خارج فقه آیت الله مرتضوی
94/10/06
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: تعذر
نماز خلف المقام/وجوب نماز خلف المقام/نماز طواف/افعال عمره
فرع هفتم: دوران امر بین نماز در یمنی و یسار عند المقام و خلف المقام بعیدا
مثلا یا باید نماز را در یمین یا یسار مقام در یک متری نماز بخواند و یا در سی متری خلف بخواند.
از طرفی اطلاقات عند المقام و آیه وجود دارد که می گوید یمین و یسار عند المقام تعین دارد و از طرفی اطلاقات خلف المقام می گوید خلف المقام بعیدا مقدم است کما اینکه هر دو اطلاق مقیدی دارند مقید اطلاق عند المقام ادله خلف می باشد و مقید اطلاق روایات خلف، ادله عند می باشد زیرا خلف، بحسب ادله عند المقام باید نزدیک به مقام باشد و شامل خلف بعید نمی شود.
ظاهرا راهی برای تقدیم اطلاق یک طرف بر طرف دیگر وجود ندارد لذا اطلاقات با یکدیگر تعارض می کنند و دست ما از اطلاقات کوتاه می شود و من جانب تقدم الکلام که نماز طواف هیچ گاه ساقط نمی شود لذا با علم اجمالی باید یقین به فراغ ذمه حاصل شود چون ممکن است ما هو الواجب یمین و یسار باشد یا ما هو الواجب خلف بعید باشد لذا باید هم در یمین یا یسار نماز بخواند و هم در خلف بعید تا فراغ ذمه حاصل شود.
فرع هشتم: ما اشار الیه سیدنا الاستاذ بقوله: و الأحوط إعادة الصلاة مع الإمكان خلف المقام لو تمكن بعدها إلى أن يضيق وقت السعي.[1]
در فروع گذشته اگر مکلف به وظیفه اش عمل کرده است و نماز را خوانده است حال بعد از نماز اگر امکان نماز در خلف المقام برایش حاصل شده است آیا خواندن نماز واجب است یا نه؟
در این فرع باید دو مبنی مشخص شود.
مثلا اگر ساعت هشت صبح طوافش تمام شده است تا چه زمانی می تواند سعی را به تاخیر بیندازد؟ می فرمایند تاخیر سعی عن اللیل یا انتهاء اللیل جایز نیست.
جواز صلاة اضطراریه در باب صلاة طواف مضیق است یا موسع است؟ مثلا اول ظهر ازدحام است و نماز را نمی تواند در جایگاه اصلیش بخواند این ازدحام چه زمانی مجوز خواندن نماز در غیر مکان اصلی نماز طواف می باشد؟
این بحث در باب تیمم بحث شده است بعضی می گوید ابتدای ظهر می تواند تیمم کند و بعضی فرمودند باید آخر وقت تیمم کند و نماز را بخواند.
کما اینکه ریاض و مستند و کشف اللثام می فرمایند به مجرد ازدحام نمی تواند نماز را بخواند بلکه عذر مستوعب مجوز است یعنی مثلا تا نیم ساعت باید ازدحام باشد تا بتواند نماز را بخواند.
و الأحوط الخلف. و في جواز التباعد لمجرد الزحام أيضاً نظر ما لم يتضيق الوقت؛ لضعف الخبر.
أقول: و فيه نظر؛ لما عرفت من صحة السند في الكافي و كون الضعف[2]
بررسی وجوب اعاده نماز و عدم وجوب اعاده
احتیاط وجوبی سیدنا الاستاذ بوجوب اعاده در فرضی است که ما قائل به ضیق شویم و بگوییم که ازدحام مستوعب مجوز صلاة طواف است در این صورت اگر ازدحام از بین رفت باید نماز را اعاده کند.
و فیه: طبق این مبنی این مساله در خارج فرض نخواهد داشت زیرا فرض این است که باید شخص صبر کند تا 5 دقیقه مانده به آخر وقت نماز طواف و آن وقت نماز را بخواند و بعید است که بعد از خواندن نماز در دو دقیقه باقی مانده ازدحام از بین برود.
اما دلیل عدم وجوب اعاده
1- قائل به جواز بدار شویم ولکن بگوییم بخاطر خصوصیتی که در نماز طواف است باید نماز را فورا بخواند زیرا بخاطر ادله خاصه نماز طواف را باید فورا بخواند و حق تاخیر نماز را اختیارا ندارد ولو در جاهای دیگر قائل به جواز بدار نشویم در این صورت دیگر اعاده نماز واجب نیست.
2- تمسک به اطلاق روایت حسین بن عثمان
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يُصَلِّي رَكْعَتَيِ الْفَرِيضَةِ بِحِيَالِ الْمَقَامِ قَرِيباً مِنَ الظِّلَالِ لِكَثْرَةِ النَّاس[3]
بحیال المقام اطلاق دارد یعنی جواز صلاة در مکان بعید اطلاق دارد چه ازدحام نیم ساعت ازدحام باشد یا تا شب ازدحام باشد لذا اعاده نماز واجب نیست.
و فیه: به این حدیث شریف در سه مرحله استدلال شده است:
1-به اطلاق این حدیث بگوییم بدار جایز است کما عن کشف اللثام و المحقق الاردبیلی که فرموده اند بخاطر ضعف این روایت نمی توان جواز بدار را ثابت کرد.
2-وجوب نماز طواف ولو فی المسجد عند عدم التمکن
3-کفایت صلاة علی الیمنی و علی الیسری
ظاهرا استدلال در هر سه مورد به این روایات صحیح نیست زیرا در این روایت فعلی از امام علیه السلام نقل شده است و فعل اطلاق ندارد.
البته این روایت طبق طریق مرحوم کلینی صحیح است اگر چه بطریق شیخ ضعیف است.
نتیجه ما ذکرنا این است که لایبعد باینکه اعاده واجب نیست قلنا بجواز البدار مطلقا- کما هو الاقوی الا فی بعض الموارد که منصوص است- او لم نقل بجواز البدار زیرا این اوامر اضطراریه در ما نحن فیه خصوصیتی دارد که اگر بدار را جایز ندانیم با ادله فوریت تنافی دارد.
فرع هفتم: دوران امر بین نماز در یمنی و یسار عند المقام و خلف المقام بعیدا
مثلا یا باید نماز را در یمین یا یسار مقام در یک متری نماز بخواند و یا در سی متری خلف بخواند.
از طرفی اطلاقات عند المقام و آیه وجود دارد که می گوید یمین و یسار عند المقام تعین دارد و از طرفی اطلاقات خلف المقام می گوید خلف المقام بعیدا مقدم است کما اینکه هر دو اطلاق مقیدی دارند مقید اطلاق عند المقام ادله خلف می باشد و مقید اطلاق روایات خلف، ادله عند می باشد زیرا خلف، بحسب ادله عند المقام باید نزدیک به مقام باشد و شامل خلف بعید نمی شود.
ظاهرا راهی برای تقدیم اطلاق یک طرف بر طرف دیگر وجود ندارد لذا اطلاقات با یکدیگر تعارض می کنند و دست ما از اطلاقات کوتاه می شود و من جانب تقدم الکلام که نماز طواف هیچ گاه ساقط نمی شود لذا با علم اجمالی باید یقین به فراغ ذمه حاصل شود چون ممکن است ما هو الواجب یمین و یسار باشد یا ما هو الواجب خلف بعید باشد لذا باید هم در یمین یا یسار نماز بخواند و هم در خلف بعید تا فراغ ذمه حاصل شود.
فرع هشتم: ما اشار الیه سیدنا الاستاذ بقوله: و الأحوط إعادة الصلاة مع الإمكان خلف المقام لو تمكن بعدها إلى أن يضيق وقت السعي.[1]
در فروع گذشته اگر مکلف به وظیفه اش عمل کرده است و نماز را خوانده است حال بعد از نماز اگر امکان نماز در خلف المقام برایش حاصل شده است آیا خواندن نماز واجب است یا نه؟
در این فرع باید دو مبنی مشخص شود.
مثلا اگر ساعت هشت صبح طوافش تمام شده است تا چه زمانی می تواند سعی را به تاخیر بیندازد؟ می فرمایند تاخیر سعی عن اللیل یا انتهاء اللیل جایز نیست.
جواز صلاة اضطراریه در باب صلاة طواف مضیق است یا موسع است؟ مثلا اول ظهر ازدحام است و نماز را نمی تواند در جایگاه اصلیش بخواند این ازدحام چه زمانی مجوز خواندن نماز در غیر مکان اصلی نماز طواف می باشد؟
این بحث در باب تیمم بحث شده است بعضی می گوید ابتدای ظهر می تواند تیمم کند و بعضی فرمودند باید آخر وقت تیمم کند و نماز را بخواند.
کما اینکه ریاض و مستند و کشف اللثام می فرمایند به مجرد ازدحام نمی تواند نماز را بخواند بلکه عذر مستوعب مجوز است یعنی مثلا تا نیم ساعت باید ازدحام باشد تا بتواند نماز را بخواند.
و الأحوط الخلف. و في جواز التباعد لمجرد الزحام أيضاً نظر ما لم يتضيق الوقت؛ لضعف الخبر.
أقول: و فيه نظر؛ لما عرفت من صحة السند في الكافي و كون الضعف[2]
بررسی وجوب اعاده نماز و عدم وجوب اعاده
احتیاط وجوبی سیدنا الاستاذ بوجوب اعاده در فرضی است که ما قائل به ضیق شویم و بگوییم که ازدحام مستوعب مجوز صلاة طواف است در این صورت اگر ازدحام از بین رفت باید نماز را اعاده کند.
و فیه: طبق این مبنی این مساله در خارج فرض نخواهد داشت زیرا فرض این است که باید شخص صبر کند تا 5 دقیقه مانده به آخر وقت نماز طواف و آن وقت نماز را بخواند و بعید است که بعد از خواندن نماز در دو دقیقه باقی مانده ازدحام از بین برود.
اما دلیل عدم وجوب اعاده
1- قائل به جواز بدار شویم ولکن بگوییم بخاطر خصوصیتی که در نماز طواف است باید نماز را فورا بخواند زیرا بخاطر ادله خاصه نماز طواف را باید فورا بخواند و حق تاخیر نماز را اختیارا ندارد ولو در جاهای دیگر قائل به جواز بدار نشویم در این صورت دیگر اعاده نماز واجب نیست.
2- تمسک به اطلاق روایت حسین بن عثمان
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يُصَلِّي رَكْعَتَيِ الْفَرِيضَةِ بِحِيَالِ الْمَقَامِ قَرِيباً مِنَ الظِّلَالِ لِكَثْرَةِ النَّاس[3]
بحیال المقام اطلاق دارد یعنی جواز صلاة در مکان بعید اطلاق دارد چه ازدحام نیم ساعت ازدحام باشد یا تا شب ازدحام باشد لذا اعاده نماز واجب نیست.
و فیه: به این حدیث شریف در سه مرحله استدلال شده است:
1-به اطلاق این حدیث بگوییم بدار جایز است کما عن کشف اللثام و المحقق الاردبیلی که فرموده اند بخاطر ضعف این روایت نمی توان جواز بدار را ثابت کرد.
2-وجوب نماز طواف ولو فی المسجد عند عدم التمکن
3-کفایت صلاة علی الیمنی و علی الیسری
ظاهرا استدلال در هر سه مورد به این روایات صحیح نیست زیرا در این روایت فعلی از امام علیه السلام نقل شده است و فعل اطلاق ندارد.
البته این روایت طبق طریق مرحوم کلینی صحیح است اگر چه بطریق شیخ ضعیف است.
نتیجه ما ذکرنا این است که لایبعد باینکه اعاده واجب نیست قلنا بجواز البدار مطلقا- کما هو الاقوی الا فی بعض الموارد که منصوص است- او لم نقل بجواز البدار زیرا این اوامر اضطراریه در ما نحن فیه خصوصیتی دارد که اگر بدار را جایز ندانیم با ادله فوریت تنافی دارد.
