درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: زکات: فصل اول زکات انعام ثلاثه: شرائط زکات انعام ثلاثه: مضی حول:

بحث در شرط سوم از شرایط وجوب زکات در انعام ثلاثه بود که یک سال از مالکیت باید بگذرد[1] و این شرط هم از روایات دلیل دارد و هم اتفاق و اجماع علماء بر آن است[2] لذا در اصل اشتراط حول شکی نیست، فقط کلام در مقدار حول است، مرحوم امام در تحریر الوسیله در مسأله1 می‌فرماید «يتحقق الحول بتمام الأحد عشر»[3] یعنی یازده ماه که بگذرد یک سال تمام شده است «و الظاهر أن الزكاة تنتقل إلى أربابها بحلول الشهر الثاني عشر»[4] یعنی به محض شروع ماه دوازدهم یعنی اول صبح روز اول ماه داوازدهم باید زکات را بپردازد. یعنی یازده ماه که بگذرد حول محقق می‌شود و در اول حلول ماه دوازدهم وجوب اداء زکات تعلق می‌گیرد.

مرحوم سید یزدی در عروه هم می‌فرماید «و يكفي الدخول في الشهر الثاني عشر»[5] برای وجوب پرداخت زکات دخول ماه دوازدهم کافی است.

مرحوم علامه در تذکره در مسأله33 می‌فرماید «و حَوَلانُ الحول هو مضيّ أحد عشر شهرا كاملة على المال، فإذا دخل الثاني عشر وجبت الزكاة و إن لم تكمل أيامه، بل تجب بدخول الثاني عشر عند علمائنا أجمع»[6] رسیدن سال مضیّ یازده ماه کامل است، که اگر وارد ماه داوازدهم شد زکات واجب است ولو دوازده ماه تمام نشود و جمیع علماء اسلام این فتوی را قبول دارند. مرحوم صاحب جواهر فرمود «عند اهل العلم کافة»[7]

دلیل مسأله: صححیه زراره و محمد بن مسلم: محمد بن مسلم و زاره از امام صادق(ع) نقل می‌کنند «... إِذَا دَخَلَ الشَّهرُ الثَّانِيَ عَشَرَ فَقَد حَالَ عَلَيهَا الحَولُ...»[8] یعنی لازم نیست ماه دوازدهم بگذرد بلکه اولین روز ماه دوازدهم صدق حول می‌کند.

این روایت مقابل آن روایات کثیره است که حول را مضی دوازده ماه می‌دانست البته بعضی در سند این روایت خدشه کردند که گفتیم وارد نیست و مفصل بیان شد پس سند روایت معتبر و روایت صحیحه است.

دو اشکال دیگری در این مسأله وجود دارد.

اشکال اول: مرحوم فیض کاشانی در کتاب وافی می‌فرماید: این روایت خبر واحد است که در قبال اخبار کثیره و مستفیضه‌ای است که حلول حول را 12 ماه می‌داند.[9]

اشکال دوم: این روایت معارض آن روایات است که حول را دوازده ماه می‌داند، لذا، در مقام تعارض از حجیت ساقط می‌شود.

جواب: اولا: در هیچ جایی از این روایت نگفته مراد از حول 11 ماه است بلکه این روایت هم 12 ماه معتبر می‌داند. ثانیاً: این روایت فقط تفسیری از حول می‌کند که یک سال 12 ماه است اما لازم نیست صبر کنیم تا ماه 12 تمام شود لذا، همین‌که ماه 12 شروع شد صدق حول می‌کند و لذا، این روایت در مقابل دلیل قطعی نیست و با دیگر روایات معارضه ندارد بلکه دوازده ماه را قبول دارد، اما می‌گوید برای وجوب زکات و صدق حول لازم نیست صبر کنیم ماه دوازدهم تمام شود.

مرحوم آقای حکیم در مستمسک می‌فرماید: این استعمال، استعمال عرفی است و در شرع هم نظیر آن هست مانند «یجب علیه صیام شهرین متتابعین» و در اینجا هم روایات داریم و هم فتاوای علماء این است که اگر روز اول ماه دوم را روزه گرفت صدق می‌کند که دو ماه روزه گرفته است و بقیه روزهای ماه دوم را می‌تواند بعدا بگیرد.

پس در صورتی این روایت معارض با آن روایات است که سال را 11 ماه بداند حال آنکه شروع در ماه دوازدهم صدق می‌کند که یک سال شده است چون هم صدق عرفی و هم صدق لغوی و هم صدق شرعی دارد. پس این روایت آن روایات را تفسیر می‌کند و حاکم بر آن روایات است.

پس فتوای امام که شروع ماه دوازدهم را حلول حول می‌داند صحیح و معتبر است و اشکال ندارد.

سهیم بودن فقرا با شروع ماه دوازدهم: مطلب دیگری مطرح است که پس از ورود به ماه دوازدهم ملکیت فقراء بر زکات مستقر می‌شود یاخیر؟ در مسأله دو قول وجود دارد، یک قول مربوط به ملکیت متزلزل فقراء در شروع ماه دوازدهم است حضرت امام می‌فرماید «و الظاهر أن الزكاة تنتقل إلى أربابها بحلول الشهر الثاني عشر »[10] همین مقدار که ماه دوازدهم شروع شد فقراء در این مال سهیم می‌شوند. «فتصير ملكا متزلزلا لهم فيتبعه الوجوب غير المستقر»[11] یعنی ملک متزلزل شدن تأثیر روی وجوب می‌گذارد و ممکن است وجوب بهم بخورد چون وجوب مستقر و تام نیست.

یعنی با شروع ماه دوازدهم یک ماه باید انتظار بکشد و اگر تا پایان یک ماه که کامل شدن یک سال است اشکالی پیش نیامد و شرایط زکات بهم نخورد مثلاً هم‌چنان سائمه بودند و یا مثلا یکی تلف نشد و از حد نصاب نیفتاد و مشکلی پیش نیامد ملکیت تبدیل به مستقر می‌شود. لذا، در طول این یک ماه هم فقیر حق تصرف ندارد و مالک هم حق تصرف و فروش ندارد مگر اینکه به علتی غیر از دخالت مالک شرایط از بین برود.

قول دیگر مربوط به ملکیت مستقره فقراء در شروع ماه دوازدهم است، مرحوم سید یزدی می‌فرماید: «فبالدخول فيه يتحقق الوجوب بل الأقوى استقراره أيضا»[12] یعنی اگر نصاب هم حتی از بین رفت ایرادی ندارد و باید بپردازد چون وجوب مستقر شده بود. مسأله جای بحث بیشتری دارد برای فردا انشاءاله.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.