درس خارج فقه استاد مقتدایی
97/07/22
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: زکات: فصل اول زکات انعام ثلاثه:
مرحوم امام بعد از بیان حد نصاب انعام ثلاثه چند فرع ذکر میکنند کما اینکه مرحوم سیدیزدی در عروه این فروع را ذکر میکنند؛
«مسألة 3 بنت المخاض ما دخلت في السنة الثانية، و كذا التبيع و التبيعة، و بنت اللبون ما دخلت في الثالثة، و كذا المسنة، و الحقة ما دخلت في الرابعة، و الجذعة ما دخلت في الخامسة»[1] این عناوینی که در حد نصاب واجب شد مثل بنت مخاض و بنت لبون و حقه و جزعه و یا در بقر تبیع یا تبیعه یا مسنه به چه معنی است، که ما این فروعات را در ضمن مباحث قبلی کاملا توضیح دادیم.
مساوی بودن بقر و جاموس: مرحوم سید یزدی(ره) فرعی دیگری ذکر نموده است که مناسب است مطرح شود «مسألة2 البقر و الجاموس جنس واحد كما أنه لا فرق في الإبل بين العراب و البخاتي و في الغنم بين المعز و الشاة و الضأن و كذا لا فرق بين الذكر و الأنثى في الكل»[2] میفرماید گاو و گاومیش یک چیز است و مجموع هر دو برای زکات محاسبه میشود چون هم لغتا و هم عرفا هر دو یک جنس هستند علاوه بر این یک روایت صحیحه هم داریم که زراره از امام صادق(ع) نقل میکند که آیا در گاومیش زکات است؟ «زُرَارَةُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ فِي الْجَوَامِيسِ شَيْءٌ قَالَ مِثْلُ مَا فِي الْبَقَرِ»[3] زراره از امام صادق(ع) سؤال میکند آیا در گاومیش زکات است؟ امام(ع) فرمود: بله زکات دارد مثل ما فی البقر و گاومیش را مانند بقر دانسته است.
مرحوم سید در ادامه این فرع میفرماید: «كما أنه لا فرق في الإبل بين العراب [4] و البخاتي»[5]
دلیل این مسأله اطلاق ادله است چون ادله لفظ ابل دارد و اطلاق آن شامل هر دو نوع میشود.
علاوه بر این در همان صحیحه فضلا سؤال میکند «قَالَ قُلْتُ مَا فِي الْبُخْتِ السَّائِمَةِ شَيْءٌ قَالَ مِثْلُ مَا فِي الْإِبِلِ الْعَرَبِيَّةِ.»[6] آیا در شتر بخت سائمه چیزی نیست؟ امام(ع) میفرماید در بخاتی هم مثل همانچیزی که در عرابی هست زکات هست.
عدم فرق بین گوسفند و بز در تعلق زکات: همچنین در غنم هم فرقی بین بز و میش و بره و غیر آن از انواع غنم نیست و مجموع اینها برای زکات محاسبه میشود.
دلیل این مطلب هم اطلاق روایات است که فرمود غنم[7] و غنم شامل همه این موارد میشود.
و نیز بین نر و ماده در انعام ثلاثه فرقی نیست و دلیل این مسئله هم اطلاق ادله است.
مرحوم امام میفرمایند «مسألة 4 من وجب عليه من الإبل كبنت المخاض مثلا و لم تكن عنده و كان عنده أعلى منها بسنّ كبنت اللبون دفعها و أخذ شاتين أو عشرين درهما، و إن كان ما عنده أخفض بسنّ دفعها و دفع معها شاتين أو عشرين درهما، و لا يجزي ابن اللبون عن بنت المخاض اختيارا على الأقوى، نعم إذا لم يكونا معا عنده تخيّر في شراء أيّهما شاء، لكن لا ينبغي ترك الاحتياط بشراء بنت المخاض»[8] کسی که دارای شتر است و بعهدهاش مثلا بنت مخاض آمده است لکن الأن ندارد که بدهد آیا میتواند مثلا بنت لبون بدهد مرحوم امام در جواب میفرماید بله میتواند بدهد، اما چون بنت لبون تفاوت قیمت دارد لذا، لازم است تفاوت قیمت آن را از دریافت کنندگان زکات بگیرد، که آن تفاوت قیمت یا بیست درهم است یا دو گوسفند و روایت هم داریم که روایت آن هم معتبر است که میفرماید: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْإِبِلِ- قَالَ: وَ كُلُّ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ جَذَعَةٌ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ حِقَّةٌ دَفَعَهَا- وَ دَفَعَ مَعَهَا شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ حِقَّةٌ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ دَفَعَهَا- وَ أَخَذَ مِنَ الْمُصَدِّقِ شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ حِقَّةٌ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ- دَفَعَهَا وَ دَفَعَ مَعَهَا شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ حِقَّةٌ دَفَعَهَا- وَ أَعْطَاهُ الْمُصَدِّقُ شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ- دَفَعَهَا وَ أَعْطَى مَعَهَا شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ ابْنَةُ مَخَاضٍ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَتْ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ- دَفَعَهَا وَ أَعْطَاهُ الْمُصَدِّقُ شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً- وَ مَنْ وَجَبَتْ عَلَيْهِ ابْنَةُ مَخَاضٍ وَ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ- وَ كَانَ عِنْدَهُ ابْنُ لَبُونٍ ذَكَرٌ- فَإِنَّهُ يُقْبَلُ مِنْهُ ابْنُ لَبُونٍ وَ لَيْسَ يَدْفَعُ مَعَهُ شَيْئاً»[9] امام(ع) میفرماید کسی که زکات بر عهدهاش آمده است که یک بنت مخاص بدهد لکن الأن بنت مخاص ندارد که بدهد ولی ابن لبون دارد باید همان ابن لبون را بدهد و در عوض از مصدق یا همان عاملین زکات دو گوسفند یا بیست درهم بعنوان مابهالتفاوت قیمت أخذ نماید.
در اینجا یک روایت مخالفی هم داریم که میفرماید بین بنت لبون و بنت مخاض فرقی نیست زیرا بعد از اینکه گفته بنت لبون بدهد حرفی از مابهالتفاوت نزده در صحیحه زراره
صحیحه زراره: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: لَيْسَ فِيمَا دُونَ الْخَمْسِ مِنَ الْإِبِلِ شَيْءٌ- فَإِذَا كَانَتْ خَمْساً فَفِيهَا شَاةٌ إِلَى عَشَرَةٍ- فَإِذَا كَانَتْ عَشْراً فَفِيهَا شَاتَانِ- فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ فَفِيهَا ثَلَاثٌ مِنَ الْغَنَمِ- فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِينَ فَفِيهَا أَرْبَعٌ مِنَ الْغَنَمِ- فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ عِشْرِينَ فَفِيهَا خَمْسٌ مِنَ الْغَنَمِ- فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ إِلَى خَمْسٍ وَ ثَلَاثِينَ- فَإِنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ ابْنَةُ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ ذَكَرٌ- فَإِنْ زَادَتْ عَلَى خَمْسٍ وَ ثَلَاثِينَ بِوَاحِدَةٍ- فَفِيهَا بِنْتُ لَبُونٍ إِلَى خَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ- فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا حِقَّةٌ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتْ حِقَّةً ِأَنَّهَا اسْتَحَقَّتْ أَنْ يُرْكَبَ ظَهْرُهَا إِلَى سِتِّينَ- فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا جَذَعَةٌ إِلَى خَمْسٍ وَ سَبْعِينَ- فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا ابْنَتَا لَبُونٍ إِلَى تِسْعِينَ- فَإِنْ زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَحِقَّتَانِ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ- فَإِنْ زَادَتْ عَلَى الْعِشْرِينَ وَ الْمِائَةِ وَاحِدَةٌ- فَفِي كُلِّ خَمْسِينَ حِقَّةٌ وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ ابْنَةُ لَبُونٍ»[10] اگر کسی 25 شتر دارد اگر یکی اضافه شد و شد 26 شتر در آن یک بنت مخاض است تا اینکه به 35 برسد و اگر بنت مخاض ندارد میتواند ابن لبون مذکر بدهد و در اینجا حرفی از مابهالتفاوت نزده است در روایت دیگر هم داریم
صحیحه فضلا: «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ وَ الْفُضَيْلِ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالا فِي صَدَقَةِ الْإِبِلِ فِي كُلِّ خَمْسٍ شَاةٌ- إِلَى أَنْ تَبْلُغَ خَمْساً وَ عِشْرِينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ ذَلِكَ فَفِيهَا ابْنَةُ مَخَاضٍ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ فَفِيهَا ابْنَةُ لَبُونٍ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ خَمْساً وَ أَرْبَعِينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ أَرْبَعِينَ- فَفِيهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْفَحْلِ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ سِتِّينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ سِتِّينَ فَفِيهَا جَذَعَةٌ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ خَمْساً وَ سَبْعِينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْساً وَ سَبْعِينَ- فَفِيهَا ابْنَتَا لَبُونٍ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ تِسْعِينَ- فَإِذَا بَلَغَتْ تِسْعِينَ فَفِيهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ- ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ عِشْرِينَ وَ مِائَةً- فَإِذَا بَلَغَتْ عِشْرِينَ وَ مِائَةً فَفِيهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْفَحْلِ- فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ عَلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ- فَفِي كُلِّ خَمْسِينَ حِقَّةٌ- وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ ابْنَةُ لَبُونٍ- ثُمَّ تَرْجِعُ الْإِبِلُ عَلَى أَسْنَانِهَا[11] وَ لَيْسَ عَلَى النَّيِّفِ شَيْءٌ وَ لَا عَلَى الْكُسُورِ شَيْءٌ الْحَدِيثَ.»[12] ، [13]
وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ مِثْلَهُ[14] ،[15] وَ كَذَا كُلُّ مَا قَبْلَهُ.
اگر کسی واجب شد برایش بنت مخاض بدهد اگر بنت لبون بدهد جایز است بدون اینکه واجب باشد چیزی بعنوان مابهالتفاوت بگیرد؛
ما در مقام این نیستیم که بگوییم این روایتها با هم متعارضند ما فقط میگوییم چنین روایتهایی هم داریم؛ در روایت اولی که گفتیم نر و ماده بودن مساوی بود اما در این روایت اینگونه نیست و حرفی هم از اخذ مابهالتفاوت نزده است.
مرحوم سیدیزدی هم طبق این دو روایت فتوی داده که اگر برای کسی واجب شده است بنت مخاض زکات بدهد و اگر ندارد و میخواهد بنت لبون بدهد[16] ولی روایت فرمود: بنت لبون بدهد و مازاد بگیرد لکن در دو روایت اخیر فرمود مازاد نیاز نیست بگیرد مرحوم سید هم فرمود میتواند بنت لبون بدهد و حرفی از مازاد نزده در روایت اول میگفت مازاد بگیرد ولی در این دو روایت حرفی از مازاد نزده و مرحوم سید هم که اینگونه فتوی داده ما میگوییم لعل بر طبق این دو روایت فتوی داده است.
مرحوم امام هم فتوی میدهند که مازاد بگیرد «مسألة 4 من وجب عليه من الإبل كبنت المخاض مثلا و لم تكن عنده و كان عنده أعلى منها بسنّ كبنت اللبون دفعها و أخذ شاتين أو عشرين درهما».[17]
ولی مناسب بود که مرحوم امام هم مطرح کنند که روایتی داریم که لازم نیست مازاد بگیرد.
علی ای حال میگوییم مرحوم سید طبق این دو روایت فتوی داده و مرحوم امام طبق آن روایت فتوی داده و تفاوت قیمت را بگیرد حالا ادامه این بحث برای بعد انشاءاله.
وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.