درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: زکات: فصل اول زکات انعام ثلاثه: نصاب زکات غنم:

در طول جلسات قبل مسائلی راجع به شرط نصاب در انعام ثلاثه برای تعلق وجوب زکات گفتیم و به تفصیل بیان شد.

مرحوم امام بعد از ذکر حد نصاب انعام ثلاثه، طی مسأله‌ای که مفصل بحث شد فروعی را از مسأله 2 به بعد مطرح می‌کنند که خیلی علمی هم نیست ولی برای روشن شدن مطلب لازم است؛ مسأله اول را به عنوان مسأله اصلی خواندیم اکنون فروع باقیمانده را بررسی می‌کنیم؛

فرع اول: «مسألة 2 تجب الزكاة في كل نصاب من النصب المذكورة و لا تجب فيما نقص عن النصاب، كما لا يجب فيما بين النصابين شي‌ء غير ما وجب في النصاب السابق بمعنى أن ما وجب في النصاب السابق يتعلق بما بين النصابين إلى النصاب اللاحق، فما بين النصابين عفو بمعنى عدم تعلق شي‌ء به أكثر مما تعلق بالنصاب السابق لا بمعنى عدم تعلق شي‌ء به رأسا»[1] . در مسأله2 سه مطلب مورد توجه است.

مطلب اول: وقتی هرکدام از انعام ثلاثه به حد نصاب رسید زکات واجب می‌شود در نتیجه قبل از رسیدن به حد نصاب زکات واجب نیست زیرا شرط تعلق وجوب محقق نشده است. برای نمونه در ابل اگر تعداد به پنج نفر شتر رسید زکات دارد و در بقر اگر تعداد به سی رسید تبیع یا تبیعه زکات اوست و اگر گوسفند به چهل رسید یک گوسفند زکات دارد اما قبل از رسیدن به حد نصاب زکات ندارد.

مطلب دوم: عدم تعلق زکات در بین‌النصابین: بین‌النصابین هم بحث دارد، که مراد از لاتجب فی مابین النصابین چیست؟ آیا مراد این است که زکات نصاب قبلی هم از بین می‌رود، یا مراد این است که نصاب سابق باقی است و بعد از یک نصاب تا نصاب بعدی چیزی اضافه نمی‌شود.

مرحوم صاحب شرایع می‌فرماید آن‌جا وجوبی تعلق نمی‌گیرد «و ما بين النصابين لا تجب فيه شي‌ء»[2] یعنی در ما بین دو نصاب چیزی واجب نیست؛ مثلا کسی هست که هفت شتر دارد که از پنج بیشتر است و به ده نرسیده چیزی در آن واجب نیست.

دلیل عدم تعلق زکات در بین‌النصابین: مرحوم آقارضا همدانی در مورد فتوای مرحوم محقق حلی صاحب شرایع، نسبت به عدم تعلق زکات در بین دو نصاب، دلیل می‌آورد و می‌فرماید: «هذا الظاهر ما في نفس هذه الصحيحة، فضلا عن‌ غيرها، من التصريح عند ذكر فريضة كلّ نصاب ثمّ ليس فيها شي‌ء حتى تبلغ النصاب الآخر فإنّ ظاهر هذه العبارة كون ما بين النصابين خارجا عن محلّ الوجوب»[3] از خود صحیحه فضلا این استفاده می‌شود چون در ذیل صحیحه فضلا می‌فرماید: «ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْ‌ءٌ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ حَتَّى تَبْلُغَ نصاباً آخر»[4] پس فتوای مرحوم محقق حلی به ذیل صحیحه مستند است.

مرحوم امام(ره) در تحریرالوسیله مطلب دیگری برخلاف محقق حلی دارند که دقیق است، ایشان می‌فرماید: «كما لا يجب فيما بين النصابين شي‌ء غير ما وجب في النصاب السابق»[5] چیزی به ما بین‌النصابین تعلق نمی‌گیرد غیر از آن چیزی که در نصاب سابق واجب شد. «بمعنى أن ما وجب في النصاب السابق يتعلق بما بين النصابين إلى النصاب اللاحق، فما بين النصابين عفو بمعنى عدم تعلق شي‌ء به أكثر مما تعلق بالنصاب السابق لا بمعنى عدم تعلق شي‌ء به رأسا»[6] به این معنی که همان وجوبی که به حد نصاب تعلق گرفت باقی است گرچه به ما بین‌النصابین برسد و تا رسیدن به نصاب بعدی فقط همان نصاب قبلی واجب است یعنی همان وجوب نصاب قبلی ادامه دارد و حد نصاب توسعه دارد مثلاً چهل و مازاد تا 121 حد نصاب است.

دلیل قول مرحوم امام: دلیل این قول هم صحیحه محمد بن قیس و هم صحیحه فضلا است که محمد بن قیس می‌فرماید «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِالرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: لَيْسَ فِي مَا دُونَ الْأَرْبَعِينَ مِنَ الْغَنَمِ شَيْ‌ءٌ- فَإِذَا كَانَتْ أَرْبَعِينَ فَفِيهَا شَاةٌ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ- فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا شَاتَانِ إِلَى الْمِائَتَيْنِ- فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ- فَفِيهَا ثَلَاثٌ مِنَ الْغَنَمِ إِلَى ثَلَاثِمِائَةٍ- فَإِذَا كَثُرَتِ الْغَنَمُ فَفِي كُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ الْحَدِيثَ»[7] بنابراین به نظر می‌رسید فرمایش مرحوم امام(ره) نسبت به فرمایش مرحوم محقق حلی(ره) بهتر است، چون اگر بخواهیم فرمایش مرحوم محقق(ره) را عمل کنیم بخشی از روایت را باید رها کنیم و این درست نیست. چون اولاً: وقتی می‌گوید از چهل تا صدوبیست، یک گوسفند زکات دارد مراد این است که اگر یک نفر 40 گوسفند داشت یک گوسفند به عنوان زکات بدهکار است و نفر دوم مثلاً چهل و پنج گوسفند داشت باز هم یک گوسفند بدهکار است و نفر سوم مثلاً یکصدوبیست گوسفند دارد او هم یک گوسفند بدهکار است و روایت در صدوبیست می‌گوید لیس فیه شیئ یعنی در 40 عدد علاوه برآن: یک گوسفند زکات دیگری نیست وقتی می‌گوید فیه شیئ یعنی حکم یک گوسفند همان‌گونه که برای چهل گوسفند هست برای چهل و پنج و یا صدوبیست گوسفند نیز هست.

حالا چه تفاوتی می‌کند که بگوییم مازاد بر حد نصاب متعلق است یا نیست؟

ثمره بین دو قول: هم محقق که می‌گوید بین دو نصاب زکات متعلق نیست می‌گوید باید یک شاة را بدهد. هم‌چنین امام هم که می‌گوید متعلق وجوب هست می‌گوید یک شاة را بدهد حالا ثمره این بحث چیست؟ مرحوم صاحب جواهر بطور مفصل بحث می‌کند که در ضمان یعنی جایی که یکی از گوسفندان تلف شود اگر بگوییم زکات حق فقرا است، در اینجا فقرا هم یک چهلم کمتر از یک گوسفند مالک هستند یعنی این تلف هم به مالک و هم به فقرا ضرر می‌رساند که این بنابر قول امام است اما اگر گفتیم مازاد متعلق زکات نیست تلف شدن یکی از گوسفندان ارتباطی به فقرا نخواهد داشت زیرا چهل گوسفند آنان سرجای خودش موجود است که مرحوم صاحب جواهر بطور مفصل بحث کرده لکن چون ثمره‌ای ندارد ما رد می‌شویم و بحث نمی‌کنیم.

حالا مسأله بعد برای فردا انشاءاله.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.