درس خارج فقه استاد مقتدایی
95/12/02
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: ولایت فقیه (شرائط ولی فقیه: دلیل اشتراط عدالت در ولی فقیه)
برای اشتراط عدالت در ولی فقیه دو روایت بحث شد. 1- صحیحه[1] 2- معتبره[2] که هر دو دلالت واضح و روشن بر اشتراط عدالت داشت.
اکنون به بررسی روایت سوم میپردازیم:
3- معتبره حبیب سجستانی[3] «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَأُعَذِّبَنَ كُلَ رَعِيَّةٍ فِي الْإِسْلَامِ دَانَتْ بِوَلَايَةِ كُلِّ إِمَامٍ جَائِرٍ لَيْسَ مِنَ اللَّهِ وَ إِنْ كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي أَعْمَالِهَا بَرَّةً تَقِيَّةً وَ لَأَعْفُوَنَّ عَنْ كُلِّ رَعِيَّةٍ فِي الْإِسْلَامِ دَانَتْ بِوَلَايَةِ كُلِّ إِمَامٍ عَادِلٍ مِنَ اللَّهِ وَ إِنْ كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي أَنْفُسِهَا ظَالِمَةً مُسِيئَةً.»[4]
حدیث قدسی که حبیب سیستانی از حضرت امام باقر(ع) به عنوان حدیث قدسی نقل کرده که فرمود خدای تعالی با دو تاکید لام و نون تاکید با این اشاره که حتما و بدون شک انجام میشود؛ فرمود: عذاب میکنم هر امتی را که اعتقاد پیدا کند و تحت ولایت امام جائری که از طرف خداوند نیستند قرار بگیرند یعنی همین ائمه و ولات جور اگرچه خود این امت از نظر اعمال خودشان معصیت نمیکنند و اعمال نیک بجا میآورند اما همین که قبول میکنند تحت ولایت امام جائر قرار بگیرند همین خودش باعث عذاب است و عکس این مطلب هم همین است یعنی حتما عفو و گذشت میکنم از هر امتی از اسلام که تحت زعامت و امامت امام عادل قرار بگیرند اگرچه آن امت به نسبت اعمال خودشان ظالم هستند و معصیت میکنند ولی همین تحت زعامت بودن امام عادل باعث گشایش در کار آنها و عفو و بخشش آنان میشود.
بنابراین اگر زعامت برای امام عادل و منصوب از طرف خداوند ولو به وسائط باشد آن امت مورد عفو قرار میگیرند.
4- مرحوم صدوق نقل میکند در کتاب خصال فی باب السته[5] بسند صحیح «عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ(ع) السُّحْتُ أَنْوَاعٌ كَثِيرَةٌ مِنْهَا مَا أُصِيبَ مِنْ أَعْمَالِ الْوُلَاةِ الظَّلَمَةِ وَ مِنْهَا أُجُورُ الْقُضَاةِ وَ أُجُورُ الْفَوَاجِرِ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ النَّبِيذِ الْمُسْكِرِ وَ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ فَأَمَّا الرِّشَا يَا عَمَّارُ فِي الْأَحْكَامِ فَإِنَّ ذَلِكَ الْكُفْرُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ بِرَسُولِهِ.»[6]
به سند صحیح از عمار بن مروان نقل است که گفت امام صادق(ع) فرمود گناهان انواع زیادی دارد یکی از آنها آن منافعی که برسد به دست کسی از طرف ولات ظلمه یعنی کسی کارمند ولات ظلمه بشود و حقوق بگیرد و خدمتی بکند و مزدی بگیرد چون این والی، والی من الله نیست و آنچه که بدست میآورد حرام است و آنچه که بعنوان مزد و حقوق میدهد حرام است در ادامه میفرماید و از این موارد گناه است مزد قضات جور و دیگر موارد که شاهد حرف ما نیست.
در رژیم قبل بعضی که در دستگاه قضایی بودند میآمدند از مراجع اجازه میگرفتند که سحت نباشد البته اینها از باب ولایتی که در این بخش از مال داشتند اجازه میدادند بطور عام اجازه نمیدادند به اشخاص خاص اجازه میدادند که بعنوان نفوذی عمل میکنند و میدانند که غیر از اینکه در آنجاست کمک دیگری به دستگاه ظلمه نمیکند.
به هر حال برای آن مقدار مالی که به دست آورده است اجازه میدادند حتی ممکن است در برخی موارد اصل کار برای آنها حرام و معصیت باشد اما نسبت به این پول به دست آمده اجازه میدهند.
5- کلام امیرالمومنین(ع) کلام مفصلی است و خیلی مفید در نهج البلاغه خطبه 130 مرحوم سید رضی بعد از ثبت خطبه میفرماید «و فیه یبین سبب طلبه الحکم و یصف الامام الحق»[7] دو چیز در این خطبه بیان شده است:
یکی اینکه چرا امیرالمومنین(ع) حکومت را پذیرفت و دیگری اینکه کسی که میخواهد ولایت امر را بدست بگیرد چه صفاتی باید داشته باشد.
اما جهت اول: اینکه چرا امیرالمؤمنین(ع) حکومت را در پنج سال آخر عمر پذیرفت «اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسَ شَيْءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ فَيَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَوَّلُ مَنْ أَنَابَ وَ سَمِعَ وَ أَجَابَ لَمْ يَسْبِقْنِي إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِالصَّلَاةِ»[8]
خدایا تو میدانی آنچه که از ما صادر شد و حکومت را قبول کردیم این قبول حکومت برای اینکه به یک ریاست و سلطنتی برسیم نبوده و نیز به طمع مال نبوده لکن برای این بود که آن نشانههای دین که از بین رفته بود را احیا کنیم و صلح و سلامت را در بین مردم ظاهر و رایج کنیم که در نتیجه بندگان مظلومت در امن و امان زندگی کنند و حدودی که معطل شده و اجرا نمیشود را اجرا کنیم. خدایا تو میدانی که من اول کسی هستم که به تو توجه کردم شنیدم و اطاعت کردم و هیچکس قبل از من نماز نخواند الا پیامبر(ص) و من در کنار پیامبر به نماز ایستادم.
اما جهت دوم: در مورد صفات والی فرمود: «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْكَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِينَ الْبَخِيلُ فَتَكُونَ فِي أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ وَ لَا الْجَاهِلُ فَيُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ وَ لَا الْجَافِي فَيَقْطَعَهُمْ بِجَفَائِهِ وَ لَا الْحَائِفُ لِلدُّوَلِ فَيَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ وَ لَا الْمُرْتَشِي فِي الْحُكْمِ فَيَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ وَ يَقِفَ بِهَا دُونَ الْمَقَاطِعِ وَ لَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فَيُهْلِكَ الْأُمَّة»[9]
شما یا در زمان پیامبر(ص) دانستید و یا چون بعد از پیامبر(ص) دیدید خلفای پیامبر(ص) چگونه بر خلاف پیامبر(ص) عمل میکردند لذا دانستید که سزاوار نیست والی این صفات را داشته باشد کسی که ولایت بر خون و نوامیس و ثروتها و غنائم و احکام و قوانین مربوط به اداره مردم را دارد و ولایت بر مسلمین دارد این شخص نمیتواند بخیل باشد زیرا این شخص بخیل اموال مردم را برای خودش غنیمت میداند و نیز نباید جاهل باشد؛ زیرا به جهت جهلش مردم را به گمراهی میکشاند و نیز انسان جفاکار نباید باشد؛ زیرا به سبب جفا مردم را پراکنده میکند و نیز حیف کننده و تلف کننده اموال نباشد؛ زیرا بیتالمال را حیف و میل میکند و قومی را به قومی دیگر برتری میدهد و تبعیض قائل میشود و نیز نباید رشوه بگیرد؛ زیرا رشوه گیر حقوق را پایمال میکند و در رساندن حق به صاحب حق کوتاهی میشود و نیز نباید کسی باشد که سنت الهی و سنت پیامبر(ص) را تعطیل نماید زیرا در این صورت مردم هلاک میشوند.
کیفیت استدلال: از مجموع این موارد که در وجه دوم ذکر شد به دست میآید کسی که ولایت امر جامعه را بدست میگیرد باید عادل باشد. البته در ابتدای بحث که حضرت فرمود «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا يَنْبَغِي» ما حکم قطعی میفهمیم اینجا میگوییم گاهی معنای لغوی مراد است و گاهی اصطلاحی و معنای اصطلاحی در جایی استفاده میشود که مستحبات و مکروهات باشد. ولی تعبیر «لَا يَنْبَغِي» در اینجا معنای لغوی مراد است که هم در قرآن و هم در روایات آمده که به معنای «حتما» و «جدّاً» و «نباید» میباشد در قرآن میفرماید ﴿قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً﴾[10] در قیامت کفار محشور میشوند و معبودهایشان را هم میآورند و به آن معبودها خطاب میشود که ﴿أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادي هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبيلَ﴾[11] آیا شما اینان را امر به پرستش کردید و گمراه کردید و آن معبودها که شاید معبودهای انسانی مثل عیسی یا جنّ را خدا دانستند مراد باشد اما برخی از مفسران گفتهاند اعم است هم معبودهایی را شامل میشود که قابل خطاب هستند و هم معبودهایی چون بتها که در دنیا قابل خطاب نیستند را شامل میشود. به هر حال آنان در جواب میگویند پناه میبریم به تو که غیر تو را خدا بدانیم و امر به پرستش نماییم و «ینبغی» در اینجا به معنای هرگز و حتما و نفی جدی و قطعی است.
و در روایت هم خواندیم «لَيْسَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْقُضَ الْيَقِينَ بِالشَّكِّ أَبَداً»[12] همان روایت مشهور صحیحه زراره در باب استصحاب است که میفرماید نباید یقینت را با شک نقض کنی و در اینجا هم «ینبغی» به معنای حتما و جدی میباشد نه اینکه سزاوار نیست.
یک تذکر اخلاقی پایان درس: مذمت شایعه سازی بدون یقین: حدود چهار پنج سال قبل در سایتها پخش کردند از قول بنده که در بیابانهای قم یک نسخه قرآن که از زمان رسول الله(ص) به ایران ارسال و در قم دفن شده بود پیدا شد و به جای 114 سوره 115 سوره دارد و در آن آخرین سوره آمده است که در آخرالزمان چنین و چنان میشود و آقای خامنهای ولی امر میشود و حکومتش جهانی میشود. در آن موقع ما طی سه صفحه شدیدا تکذیب کردیم و بعد دو سال بعد پخش کردند و باز تکذیب کردیم و اخیرا یک بار دیگر شروع شد. من به وزیر اطلاعات زنگ زدم که معلوم میشود دستی در کار است. به هر حال وقتی شایعه پخش شود تکذیب هم تأثیر ندارد. برخی هم اول شایعه را به جد نقل میکنند و بعد تکذیب میکنند و خیلی از موارد هم اینگونه است. همین دیروز در مجلس مطالبی را به آن آقای استیضاح شونده نسبت دادند و بعد معلوم شد دروغ بوده است. البته بدیهی است اگر موردی معلوم شد که جرمی به وجود آمده و حیف و میل شده وظیفه این است که اگر میتوانیم اعلام کنیم و اگر نمیتوانیم کاری نمیتوانیم بکنیم و همانگونه که خود ولی فقیه مکرر گفته که مرا تنها نگذارید و شما هم حرف بزنید و نگویید فلانی هست کافی است ما وظیفه داریم جلو مفاسد را بگیریم و لااقل به کسی که احتمال میدهیم که میتواند کاری بکند انتقال دهیم. به هر حال هم پخش شایعه زشت است و هم در صورت توان باید با شایعه و شایعه سازان مقابله کرد.