< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد مقتدایی

95/11/19

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: ولایت فقیه (شرائط ولی فقیه: شرطیت مروت در عدالت)

یکی از عناوینی که در تعریف عدالت آمده بود این بود که منافیات مروت را مرتکب نشود.

بیان اقوال در شرطیت ترک منافی مروت در عدالت:

مرحوم صاحب جواهر[1] نقل می‌کند که در ذخیره[2] و کفایه[3] مرحوم سبزواری ادعای شهرت کردند که مشهور بین علما این است که منافیات مروت مضر عدالت است. مرحوم خویی در کتاب شرح عروه می‌فرماید «المعروف- على ما نسب إليهم- أن ارتكاب خلاف المروّة مما يقدح في العدالة»[4] معروف بین فقهاء است و معمولا به همه فقهاء نسبت می‌دهند که آنان می‌گویند ارتکاب خلاف مروت به عدالت ضرر می‌زند. البته خودشان این نظر را قبول ندارند و می‌فرمایند «و الصحيح أن ارتكاب خلاف المروّة غير مضر بالعدالة»[5] قول صحیح این است که ارتکاب خلاف مروت مضر به عدالت نیست.

مرحوم سید در عروه[6] در بحث شرایط امام جماعت که عدالت را معنی می‌کند می‌فرماید «العدالة ملكة الاجتناب عن الكبائر و عن الإصرار على الصغائر، و عن منافيات المروّة الدالّة على عدم مبالاة مرتكبها بالدين» عدالت عبارت از ملکه‌ای است که سه چیز در آن باشد 1- اجتناب از کبائر 2- اجتناب از اصرار بر صغائر 3- اجتناب از منافیات مروت که نشان می‌دهد مرتکب این خلاف مروت توجه خاصی به دین ندارد.

مرحوم امام می‌فرماید «و الأحوط اعتبار الاجتناب عن منافيات المروّة و إن كان الأقوى عدم اعتباره.»[7] مرحوم امام بعد از اینکه عدالت را به ملکه تعریف کردند می‌فرمایند احتیاط این است که از منافیات مروت هم اجتناب کند و اقوی این است که اگر مرتکب شد مضر به عدالت نیست.

مراد از منافیات مروت:

در مورد مراد از منافیات مروت در کتب فقهی مثل شرح لمعه[8] ، جواهر[9] ، شرح عروة[10] نوعا این است که مثلا یک عالم بدون عبا و عمامه و یا بدون کفش در انظار ظاهر شود یا در قهوه‌خانه‌ای که معمولا ساز و آواز دارد بنشیند و البته در زمان و مکان اختلاف هست یعنی ممکن است در یک مکانی این کار از نظر عرف زشت باشد اما در مکانی دیگر زشت نباشد مثلا سابق موتورسواری طلبه زشت بود ولی الآن سوار می‌شوند.

به هر حال چیزهایی که نوع مردم زشت می‌دانند اگر انجام دهد خلاف مروت است.

مثلا در شرح لمعه[11] دارد اگر روحانی لباس سرباز بپوشد خلاف مروت است اما چنانچه گفتیم دواعی مختلف است یک روز هم در جنگ مرحوم صدوقی و مرحوم دستغیب می‌رفتند جبهه و لباس سپاهی می‌پوشیدند خود مقام معظم رهبری و آقای هاشمی رفسنجانی لباس سربازی می‌پوشیدند یا در دیگر جنگها بزرگان مجتهدین لباس سربازی می‌پوشیدند. اما این موارد همه امور نیست بلکه بسیاری از حرکات وجود دارد که در عرف مردم دون شأن برخی از اشخاص تلقی می‌شود که آن را خلاف مروت می‌گویند و لذا برخی از رفتارها ممکن است از یک نفر سر زند زشت نباشد ولی همین رفتار اگر از دیگری سر زند زشت است. پس منافی مروت یعنی اعمالی که کاشف از کمی عقل و سخیف بودن طبع است و بی توجهی به شؤون تلقی می‌شود و می‌گوید مضر به عدالت است.

دلیل مضر بودن منافی مروت در عدالت:

دلیل اول قول به مضر بودن منافی مروت در عدالت: کسانی که می‌گویند منافی مروت مضر به عدالت است. گفته‌اند مسلم است که حرام نیست و امری مباح است و فقط در انظار زشت است و موجب فسق نیست چون حرام مرتکب نشده لکن همانطور که امور مترتبه فسق بر او بار نمی‌شود امور مترتبه عدالت هم بر او بار نمی‌شود. و این غیر از ارتکاب گناه صغیره است چون ارتکاب صغیره موجب فسق بود اما ارتکاب خلاف مروت موجب فسق نیست.

چون در صحیحه ابن ابی یعفور آمده است که می‌فرماید «وَ الدَّلَالَةُ عَلَى ذَلِكَ كُلِّهِ أَنْ يَكُونَ سَاتِراً لِجَمِيعِ عُيُوبِهِ»[12] ،[13] ،[14] ،[15] امام فرمود راه تشخیص عدالت این است که عیوبش را بپوشاند و به معنی این نیست که اصلا این عیب را ندارد و یا عیب دارد ولی می‌پوشاند. بلکه مراد این است که با این ساتر عیبی دیده نمی‌شود چه اینکه اصلا عیبی نباشد و یا باشد و به خاطر ساتر دیده نشود.

و عیوب در روایت جمع عیب است و شامل همه عیوب شرعی و نیز عیوب عرفی می‌شود و روایت علی الاطلاق جمیع عیوب را ذکر کرد پس امور منافی مروت که نزد عرف عیب است را باید بپوشاند. پس عادل باید از عیوب عرفی هم اجتناب کند.

مناقشه در دلیل اول: این قابل دفع است به اینکه قبول داریم عیب اطلاق دارد اما در همین روایت قرینه متصله به اعتبار مناسبت حکم و موضوع داریم که مراد از این عیب، عیب شرعی است. زیرا این کلام امام صادق(ع) است که بیان کننده حکم شرع است و امام وقتی عیب را می‌گوید عیوب شرعی را می‌گوید نه عیوبی که در انظار مردم عیب باشد. اگر بگویید همین امام صادق(ع) مکروهات را هم بیان می‌کنند و این مکروهات منافی مروت است می‌گوییم امری که کراهت شرعی دارد را نمی‌توان با منافیات مروت مطابق دانست. علی ای حال منافی مروت عیب شرعی نیست.

دلیل دوم: گفته‌اند کسی که حیا در او نیست و از مردم خجالت نمی‌کشد این امور خلاف عادت مردم را انجام می‌دهد کشف می‌شود که از خدا هم خجالت نمی‌کشد و یک چنین انسانی که چنین چیزی از او کشف شد معلوم می‌شود که پروائی از ارتکاب معصیت هم ندارد پس نمی‌شود به او اعتماد کرد.

مناقشه در دلیل دوم: استدلال دوم را هم می‌شود جواب داد به اینکه اهداف متفاوت است ممکن است کسی در بین مردم منافیات عرف را انجام می‌دهد اما کشف از بی مبالاتی او نمی‌کند بسا کسانی از بزرگانی هم بودند به جهت اینکه فانی فی الله بودند و توجهی به مدح و ذم مردم نداشتند و لذا چیزی که حرام نباشد و یا مکروه نباشد و نهی از شرع نرسیده باشد را مرتکب می‌شود. حتی نسبت به شخص رسول الله(ص) دارد که حمار سوار می‌شدند[16] و پشت سرش هم یکی را سوار می‌کرد و حتی گاهی وقتی طرف مسجد می‌آمدند چیزی دستشان بود و می‌خوردند و این به جهت این بود که توجه به مقام بالاتر داشتند و خوش آمدن یا نیامدن مردم برایش اهمیتی نداشت. روی زمین می‌نشست و با فقرا غذا می‌خورد.

البته اینگونه اعمال بی مبالاتی و بی توجهی به مردم نیست بلکه از بابت این است که توجه به مقامات معنوی داشتند و فناء فی الله بودن باعث می‌شد در برابر توجه به خداوند به امور عرفی اهمیتی ندهند. یا امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید این قدر پیراهن را وصله زدم و پوشیدم که خجالت می‌کشم مجددا به نزد آن پینه دوز ببرم و وصله بزنم[17] . گویا جایی برای وصله زدن نمانده است. در حالیکه در شأن فردی مثل امیرالمؤمنین(ع) این است که همواره لباس نو بپوشد در حالیکه در اوج توجه به خداوند بود.

بنابراین ارتکاب منافیات مروت دائما کشف از بی مبالاتی نمی‌کند.

بیان یک استثناء: البته یک مورد استثناء می‌شود به اینکه اگر ارتکاب منافیات مروت موجب هتک حرمت خود شخص شود و هتک هم انسان را از اعتبار ساقط می‌کند و این کار را می‌گوییم حرام است زیرا هتک حرام است همانطور که هتک دیگری حرام است هتک خودش هم از باب اینکه هتک حرمت مؤمنی شده است حرام است مثلا همان مثالی که آقای خویی می‌فرمایند برود در قهوه‌خانه‌ای که ساز و آواز دارد بنشیند این موجب هتک شخصیت خود این بزرگوار است. البته نه از این جهت که می‌گوییم از منافیات مروت است بلکه از باب اینکه هتک در آن است و مسقط عدالت است.

روایات دیگری هم بعضی تمسک می‌کنند نظیر روایاتی[18] که سه امر باعث مروت سفر است و یا سه امر باعث مروت در حضر است که غیر این مروتی است که ما بحث می‌کنیم بلکه مربوط به جوانمردی است و ربطی به بحث ما ندارد.

نظر استاد: احتیاطی که مرحوم امام در مضر بودن می‌فرماید به دلیل اقوالی است که وجود دارد و دلیل معتبری که بتوان به آن استناد کرد نداریم و عمده دلیل آنها ساترا لعیوبه بود که جواب دادیم و دلیل دوم را هم جواب دادیم پس همانگونه که امام فرمودند اقوی این است که ارتکاب منافیات مروت مضر به عدالت نیست.


[17] نهج البلاغه، خطبه160.
[18] من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج2، ص294، ح2498، جامعه مدرسین: «تَذَاكَرَ النَّاسُ عِنْدَ الصَّادِقِ(ع) أَمْرَ الْفُتُوَّةِ فَقَالَ تَظُنُّونَ أَمْرَ الْفُتُوَّةِ بِالْفِسْقِ وَ الْفُجُورِ إِنَّمَا الْفُتُوَّةُ وَ الْمُرُوءَةُ طَعَامٌ مَوْضُوعٌ وَ نَائِلٌ مَبْذُولٌ بِشَيْ‌ءٍ مَعْرُوفٍ وَ أَذًى مَكْفُوفٌ فَأَمَّا تِلْكَ فَشَطَارَةٌ وَ فِسْقٌ ثُمَّ قَالَ مَا الْمُرُوءَةُ فَقَالَ النَّاسُ لَا نَعْلَمُ قَالَ الْمُرُوءَةُ وَ اللَّهِ أَنْ يَضَعَ الرَّجُلُ خِوَانَهُ بِفِنَاءِ دَارِهِ وَ الْمُرُوءَةُ مُرُوءَتَانِ مُرُوءَةٌ فِي الْحَضَرِ وَ مُرُوءَةٌ فِي السَّفَرِ فَأَمَّا الَّتِي فِي الْحَضَرِ فَتِلَاوَةُ الْقُرْآنِ وَ لُزُومُ الْمَسَاجِدِ وَ الْمَشْيُ مَعَ الْإِخْوَانِ فِي الْحَوَائِجِ وَ النِّعْمَةُ تُرَى عَلَى الْخَادِمِ أَنَّهَا تَسُرُّ الصَّدِيقَ وَ تَكْبِتُ الْعَدُوَّ وَ أَمَّا الَّتِي فِي السَّفَرِ فَكَثْرَةُ الزَّادِ وَ طِيبُهُ وَ بَذْلُهُ لِمَنْ كَانَ مَعَكَ وَ كِتْمَانُكَ عَلَى الْقَوْمِ أَمْرَهُمْ بَعْدَ مُفَارَقَتِكَ إِيَّاهُمْ وَ كَثْرَةُ الْمِزَاحِ فِي غَيْرِ مَا يُسْخِطُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَالَ(ع) وَ الَّذِي بَعَثَ جَدِّي(ص) بِالْحَقِّ نَبِيّاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَيَرْزُقُ الْعَبْدَ عَلَى قَدْرِ الْمُرُوءَةِ وَ إِنَّ الْمَعُونَةَ تَنْزِلُ عَلَى قَدْرِ الْمَئُونَةِ وَ إِنَّ الصَّبْرَ يَنْزِلُ عَلَى قَدْرِ شِدَّةِ الْبَلَاءِ.».

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo