درس خارج فقه استاد مرتضی مقتدایی

موضوع: ولایت فقیه (آیات داله بر ولایت امامان معصوم علیهم السلام)

بحث در این بود که این ولایت کلیه که به معنای تصدی امور امت، تکفل امور جامعه و تدبیر امور آنهاست که تقریبا عبارت اخری از رهبری جامعه است برای خداوند که ذاتا ثابت است؛ آیا برای پیامبر و ائمه هم ثابت است یا خیر؟

در مورد پیامبر گفتیم از آیات و روایات دلیل قطعی داشتیم که برای پیامبر ثابت است.

اکنون بحث بعدی در این است که آیا همین ولایت برای ائمه اطهار هم از طرف خداوند ثابت است یا خیر؟

قبلا اشاره کردیم به دلیل آیه شریفه ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾[1] همین ولایت ثابت شده برای پیامبر برای امامان معصوم نیز ثابت است. چون «انما» برای حصر است و با کمک روایات باید ببینیم دلالت «الذین آمنوا» چگونه است؟

روایات کثیره بلکه مستفیضه و متواتره داشتیم که می‌گفت مراد و شأن نزول «الذین آمنوا» امیرالمؤمنین است و دلیلش توصیف وارده در آیه است و روایات را خواندیم و گفتیم ظاهر سیاق آیه می‌رساند ولایت از یک سنخ است چون اگر متفاوت بود باید لفظ «ولیّ» تکرار می‌شد.

و گفتیم در بعض روایات دیگر آمده که از همین آیه به عنوان تأویل آیه (نه صریح آیه) ولایت بقیه ائمه را استفاده می‌کنند.

    1. روایت صحیحه فضلا (چون راویان حدیث زراره و فضیل بن یسار و بکیر بن اعین و محمد بن مسلم و برید بن معاویه و زیاد بن منذر و ابوالجارود هستند که هر کدام یک رکنی از روایت هستند و هر کدام مستقلا از امام نقل کردند لذا عنوان صحیحه فضلا دارد) «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ وَ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ وَ أَبِي الْجَارُودِ جَمِيعاً عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَايَةِ عَلِيٍّ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ)[2] »[3]

فضلاء به طریق صحیح هر کدام به طور مستقل روایتی از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که در آن ابتدا به دو بخش مهم تصریح شد و در ادامه توضیحات لازم بیان گردید.

بخش اول: حضرت امام باقر(ع) فرمود خداوند دستور داد به پیامبر که ولایت حضرت علی را ابلاغ کند و به همین منظور آیه شریفه ﴿انما ولیکم الله﴾ را نازل فرمود. گفتنی است که این روایت به ویژه در این بخش اول تأیید می‌کند آن همه روایاتی را که می‌گفت آیه ﴿انما ولیکم الله﴾ در شأن امیرالمؤمنین است.

«وَ فَرَضَ وَلَايَةَ أُولِي الْأَمْرِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا هِيَ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله و سلم أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ كَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ»[4]

بخش دوم: ولایت اولی الامر؛ و خداوند واجب کرد ولایت امامان معصوم را اما مردم نفهمیدند امامان معصوم کیستند لذا خداوند به پیامبر دستور داد که ولایت را برای مردم تفسیر کند همان که نماز و زکات و روزه و حج را برای مردم توضیح و تفسیر کرد.

«فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِكَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنْ يُكَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ (يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ‌ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ)[5] »[6]

وقتی آیه نازل شد پیامبر ضیق صدر پیدا کرد و ترسید اگر ولایت را تفسیر و ابلاغ کند مردم از دین برگردند و پیامبر را تکذیب کنند و لذا به خدا پناه برد که راه چاره‌ای پیدا شود و لذا خداوند آیه شریفه ابلاغ را نازل کرد و فرمود «ای پیامبر آنچه که بر تو نازل کردم را ابلاغ کن و البته اگر ابلاغ نکنی در رساندن پیام رسالت کوتاهی کردی و رسالتت را انجام ندادی» و در ادامه برای دلگرمی پیامبر فرمود «خداوند تو را از شرّ مردمان نگه می‌دارد.»

«فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ فَقَامَ بِوَلَايَةِ عَلِيٍّ علیه السلام يَوْمَ غَدِيرِ خُمٍّ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ قَالَ عُمَرُ بْنُ أُذَيْنَةَ قَالُوا جَمِيعاً غَيْرَ أَبِي الْجَارُودِ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‌ (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي)[7] قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ.»[8]

پیامبر به امر خدا اقدام کرد و در روز عید غدیر خم امر ولایت را خواست پیاده کند دستور داد نماز جماعت برگزار شود عنوان «الصلاة جامعة» اصطلاح بود که برای اعلان نماز جماعت اعلان می‌کردند یعنی الزموا الصلاة جامعةً و بعد از بیان ولایت امیرالمؤمنین در آن جلسه غدیر دستور داد حاضرین به غائبین جریان را اطلاع دهند.

عمر بن إذنیه گوید روایت یک ذیل دارد که غیر ابوالجارود بقیه فضلاء آن ذیل را نقل کردند که امام باقر(ع) فرمود: تا آن روز مرتب واجبات یکی بعد از دیگری نازل می‌شد و پیامبر ابلاغ می‌کرد و این امر ولایت آخرین فریضه بود و لذا بعد از ابلاغ آن آیه نازل شد امروز دین را کامل کردم امام باقر(ع) در ادامه فرمود خداوند می‌گوید از این پس واجب جدیدی نازل نمی‌کنم و امروز تمام واجباتی که بنا بود نازل کنم را کامل کردم.

کیفیت استدلال:

1- از روایت استفاده می‌شود که یک «ما انزل» قبلا بوده و پیامبر در اداء آن مسامحه کرده و خداوند فرمود برو ابلاغ کن و خداوند تو را از شر مردم در امان می‌دارد و پیامبر اقدام کرد به امر خداوند و با صدای بلند این کار را در روز غدیر خم انجام داد با آن وصفی که در جای خودش بیان شد و در پایان تاکید کرد که حاضرین این قضیه را به غائبین برسانند

2- از این روایت استفاده می‌شود مراد از «الذین آمنوا» امامان معصوم هستند منتهی امیرالمؤمنین یکی از مصادیق مفهوم ولایت است که در روز غدیر به نام او ابلاغ شد.

3- این روایت[9] ذیلی دارد که همه روات فضلا غیر از ابی جارود آن را نقل کردند.

فرائض مرتبا نازل می‌شد و پیامبر بیان می‌کرد و امر ولایت که پیامبر مامور شد بیان کند آخرین فریضه بود و فرمود غیر این فریضه‌ای برای شما نخواهد آمد و این آخرین فریضه است.

4- تصریح به ولایت امیرالمؤمنین است ضمن اینکه روایات مستفیضه‌ای داریم که شأن نزول این آیه امیرالمؤمنین است اما از نظر تأویل این آیه می‌گوید مراد از «الذین آمنوا» بقیه ائمه هم هستند.

5- ولایتی که این روایت بیان می‌کند همان ولایتی است که برای خدا و رسول است. و نیز ولایت اولی الامر هم از آن استفاده می‌شود.

6- عدم ابلاغ این ولایت مساوی با تمرد از فرمان انجام رسالت است و اگر این ابلاغ انجام نشود به منزله این است که پیامبر در هیچ مرحله رسالتش را انجام نداده است یعنی همه آن زحمات هدر است و پیامبر هیچ مزدی برای رسالت ندارد.

2) «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ قَالَ: ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَنَا فِي الْأَوْصِيَاءِ إِنَ‌ طَاعَتَهُمْ‌ مُفْتَرَضَةٌ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‌ (أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ)[10] ‌ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‌ (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌ وَ رَسُولُهُ‌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا)[11] »[12]

روایت معتبره است. ابوالعلاء می‌گوید جمعی بودیم خدمت امام صادق اعتقاد خودمان را درباره اوصیاء بیان کردیم و گفتیم که ما معتقدیم طاعت شما ائمه واجب است آیا درست است یا خیر؟ امام صادق(ع) فرمود صحیح است و جهت صحت آن این است که در مورد این اوصیا در دو جای قرآن ذکر شده یکی در ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[13] و مراد از اولی الامر همین است که شما اعتقاد دارید و دوم ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ‌ وَ رَسُولُهُ‌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾[14]

ملاحظه می‌فرمایید که امام «الذین آمنوا» را بر اولی الامر و امام معصوم تطبیق می‌دهد.

البته اولی الامر اوامر خودشان واجب الاطاعة است و اوامری که احکام را بیان می‌کند از طرف خداوند است و اطاعت از خداوند است اما اوامری که در امور اجتماعی دارند به عنوان خودشان است و واجب الاطاعة است.

3) «عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا)[15] قَالَ إِنَّمَا يَعْنِي‌ أَوْلَى‌ بِكُمْ‌ أَيْ أَحَقُّ بِكُمْ وَ بِأُمُورِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَمْوَالِكُمُ‌ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي عَلِيّاً وَ أَوْلَادَهُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ‌ (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ)[16] ‌ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي صَلَاةِ الظُّهْرِ وَ قَدْ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ وَ هُوَ رَاكِعٌ وَ عَلَيْهِ حُلَّةٌ قِيمَتُهَا أَلْفُ دِينَارٍ وَ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله و سلم كَسَاهُ إِيَّاهَا وَ كَانَ النَّجَاشِيُّ أَهْدَاهَا لَهُ فَجَاءَ سَائِلٌ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَلِيَّ اللَّهِ وَ أَوْلى‌ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ‌ تَصَدَّقْ عَلَى مِسْكِينٍ فَطَرَحَ الْحُلَّةَ إِلَيْهِ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَيْهِ أَنِ احْمِلْهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ هَذِهِ الْآيَةَ وَ صَيَّرَ نِعْمَةَ أَوْلَادِهِ بِنِعْمَتِهِ فَكُلُّ مَنْ بَلَغَ مِنْ أَوْلَادِهِ مَبْلَغَ الْإِمَامَةِ يَكُونُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ مِثْلَهُ فَيَتَصَدَّقُونَ‌ وَ هُمْ راكِعُونَ‌ وَ السَّائِلُ الَّذِي سَأَلَ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ الَّذِينَ يَسْأَلُونَ الْأَئِمَّةَ مِنْ أَوْلَادِهِ يَكُونُونَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ.»[17]

احمد بن عیسی گفت حضرت امام صادق(ع) در مورد آیه شریفه ﴿انما ولیکم الله﴾ فرمود: ولی شما یعنی آنکسی که اولویت دارد به شما نسبت به خودتان و احق به شما است در امورتان و انفس و اموالتان «الله» و «رسول» و «الذین آمنوا» است.

که ملاحظه می‌فرمایید معنی ولایت را تصریح می‌کند. و «الذین آمنوا» یعنی علی و اولاد او تا روز قیامت سپس خداوند آنها را توصیف کرد به اینکه زکات می‌دهند در حالی که در حال صلات هستند. البته از حرف اول که مصداق اول علی بر جای خودش باقی است.

بررسی روایت:

روایت احمد بن عیسی دو اختلاف با دیگر روایات دارد؛

اختلاف اول: نماز ظهر را به عنوان زمان واقعه مطرح کرده است که امیرالمؤمنین(ع) در رکوع رکعت دوم زکاة داده است.

اختلاف دوم: روایت حاضر مورد زکاة را حلّة و لباس ذکر کرده است در حالیکه در دیگر روایات انگشتر ذکر شده است.

در این روایت می‌گوید حله‌ای که هزار دینار ارزش داشت و نجاشی پادشاه حبشه برای پیامبر هدیه فرستاده بود بر دوش علی بود در این هنگام سائلی وارد مسجد شد و بر علی به عنوان ولی الله و اولی بالمؤمنین سلام کرد و گفت به من مسکین صدقه‌ای بده حضرت علی حله را از دوش خود افکند و به مسکین اشاره کرد که بردارد او برداشت و رفت و آیه شریفه ﴿انما ولیکم الله﴾ نازل شد.

مرحوم مجلسی[18] بعد از اینکه سند روایت را معتبر می‌داند می‌فرماید این اختلاف با دیگر روایات قابل جمع است به اینکه ممکن است دوبار اتفاق افتاده و یک بار انگشتر داده و یک بار حله داده است.

در ادامه روایت امام می‌فرماید مرادشان از نعمت در جمله «و صیّر نعمة اولاده بنعمته» یعنی انفاق در نماز یعنی شبه این کاری که به علی توفیق داد برای انجام آن به بقیه ائمه هم داده و برای بقیه ائمه هم اتفاق افتاده

و سائل از ملائکه بوده که خدا او را به شکل بشر فرستاده برای اینکه شأن امیر و ایمان و اعتقاد او را برای مردم ظاهر کند و اتفاقات مشابه برای بقیه ائمه هم همینگونه بوده است.

4) «عن المفضل عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ‌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾[19] قال هم الائمة»[20] این هم یک روایت مثل روایات قبلی است که می‌گوید مراد از «الذین آمنوا» امامان معصوم است.

پس اصل اینکه روایات در خصوص امیرالمؤمنین است در جای خودش باقی است ولی با این روایات تعمیم می‌دهد که خداوند ولایت ائمه را هم واجب کرده است.

تا اینجا دلیل از قرآن بر ولایت ائمه علیهم السلام بود. باقی برای بعد انشاءالله