< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد مقتدایی

91/11/11

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: كتاب الديات (بحث اخلاقی: پيامبر اعظم الگوی هدايت جويان
 بحث فقهی: عزل اختياری)
 روز گذشته یکی از اعیاد بزرگ اسلامی بود. روز ولادت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم و نیز ولادت رئیس مذهب شیعه امام صادق علیه السلام بود و روز میمون و مبارکی بود که از اعیاد بزرگ اسلامی است.
 دیروز شخصیتی به دنیا آمد که قرآن کریم صفات ممتازی برایش بیان میفرماید؛
 1- مظهر رحمت: «وما ارسلناک الا رحمة للعالمین» [1] وجود مبارک و عظیم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم رحمت للعالمین برای تمام عالم تا انقراض عالم بود حتی بالاتر از دیگر پیامبران اولوالعزم زیرا هر یک از پیامبران اولوالعزم پیامبر تمام مردم در همان عصر خودشان بودند لکن پیامبر اسلام نبی است برای تمام عالم تا انقراض عالم.
 2- پیامبر هستی: قرآن کریم میفرماید «تبارک الذی نزل القرآن علی عبده لیکون للعالمین نذیرا» [2] انذار و تبلیغ رسول الله برای تمام مخلوقات عالم وجود است.
 3- الگوی هدایت جویان: شخصیتی که اسوه قرار گرفته است برای کسانی که علاقه به سعادت دارند و قرآن کریم میفرماید «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» [3]
 مصادیق الگوئی در وجود پیامبر خدا:
 الف: حسن خلق: یکی از جهات اسوه بودن رسول الله اخلاق پیامبر است که قرآن میفرماید «انک لعلی خلق عظیم» [4] تو دارای اخلاق عظیم هستی.
 ملاحظه میفرمائید قرآن میگوید عظیم. قرآنی که تمام دنیا را قلیل میداند در مورد خُلق و خوی پیامبر میفرماید عظیم است. لذا کسانی که میخواهند پیامبر الگویشان باشد باید خوش رفتار باشند مخصوصا کسانی که جنبه ارشاد و هدایت دارند و میخواهند برای مردم ارشاد و راهنمایی داشته باشند اینها اولی هستند که اخلاق و رفتار پیامبر را داشته باشند و به هر مقدار که رفتار انسان صمیمی و نیکو باشد از درجه اعتبار بیشتری نزد خداوند برخوردار است. خود رسول الله فرمود «إنما بعثت لأتمم مکارم الاخلاق» [5] .
 و نیز در حدیث نبوی میفرماید «افضلکم ایمانا احسنکم اخلاقا» [6] کسانی از بین شما ایمان بالاتری دارند که اخلاق نیکوتری داشته باشند.
 ب: صبر بر آزار دیگران: هیچ پیامبری هم مانند پیامبر اسلام اذیت نشد که خود رسول الله میفرماید «ما اوذی نبی مثل ما اوذیت» [7] هیچ پیامبری به اندازه من آزار ندید.
 بهترین الگو برای روحانیون یعنی آنهایی که میخواهند روش پیامبر را داشته باشند خود پیامبر اسلام میباشند اگر کسی میخواهد سعادتمند باشد و رستگار شود باید روش ایشان را در پیش بگیرد چه اینکه روش پیامبر نتیجه بخش بود مفید و مؤثر بود که در مدتی کوتاه توانست جهان را تحت تأثیر قرار دهد.
 نتیجه عمل: یک حدیث میخوانیم از آن حضرت بلکه بتوانیم سرمشق زندگیمان قرار بدهیم.
 «قال رسول الله شتان ما بین عملین» [8] چه بسیار تفاوت است بین دو عمل؛
 1- «عمل تذهب لذته وتبقی تبعته» عملی که لذت زودگذر دارد اما آثار و عواقب شوم آن تا ابد میماند فرض دروغی میگوید در زمان کوتاه به خوشحالی میرسد اما نتیجه عملش تا ابد باقی میماند.
 2- «وعمل تذهب مؤونته وتبقی اجره» گروه دوم عملی که انجام آن بسیار سخت است اما ثوابش همواره باقی است.
 اگر هر عملی را انسان قبل از شروع ببیند از کدام نوع است اگر از نوع اول است چشم بپوشد و اگر از نوع دوم است آن را انجام دهد قطعا به مغفرت و اجر الهی و رضوان الهی میرسد.
 بحث فقهی:
 حضرت امام در مسأله8؛ عزل بر اثر افزاع مجامع را مطرح کردند وگفتیم اگر انسان در حال جماع افزاع شود و بر اثر افزاع و ترسیدن دست از مجامعت کشیده و در خارج رحم انزال کرد مفزع دیه بدهکار میشود و مستحق دیه انزال افزاعی را نیز بررسی کردیم و سپس گفتیم مرحوم محقق [9] به مناسبت اینکه یک منی عزل شد و دیه برای آن ثابت شد این بحث را مطرح میکند که آیا جایز است کسی اختیاراً هنگام جماع عزل کند و منی را در خارج رحم زن بریزد و آیا دیه دارد یا خیر؟
 هرچند جای این بحث در کتاب النکاح است و در آنجا مفصل مورد بحث قرار میگیرد و حضرت امام نیز در این بحث نیاوردهاند و در کتاب النکاح بحث کردهاند اما به نظر میرسد خوب است در همین حاشیه بحث «عزل بر اثر افزاع» ما هم به مناسبت بحث عزل اختیاری را مطرح کنیم.
 عزل اختیاری:
 در بحث عزل اختیاری [10] دو جهت از بحث مورد توجه است.
 جهت اول: جواز و عدم جواز: در مرحله جواز سه صورت متصور است:
 صورت اول: زوج در ضمن عقد شرط کند که چنین اختیاری داشته باشد و هر وقت در جماع خواست بتواند عزل کند در مورد این صورت بحثی نداریم.
 صورت دوم: زوج گرچه در ضمن عقد شرط نکرده است اما در حین جماع از زوجه اذن میگیرد و با رضایت همسر این کار را میکند در جواز این صورت نیز بحثی ندارد.
 صورت سوم: اگر زوج بخواهد بدون شرط ضمن عقد و نیز بدون جلب رضایت زوجه در حین جماع عزل کند در حکم مسأله دو قول است:
 قول اول: کراهت: (قول مشهور) مرحوم شهید در مسالک [11] میفرماید «قال الاکثر علی الجواز علی کراهته» اکثر فقهاء گفتهاند زوج میتواند بدون داشتن شرط ضمن عقد و اجازه حین جماع با اختیار خودش عزل کند اما این عمل کراهت دارد برای بحث در قول اول بررسی دو مطلب لازم است:
 مطلب اول: دلیل اصل جواز:
 دلیل اول: اصالة الجواز؛ مرحوم شهید میفرماید «وتمسکوا فی اصل الاباحة بأصالة الجواز» تمسک به اصالة الجواز دلیل اول مشهور است و گفتهاند وقتی شک کنیم عزل زوج بدون شرط ضمن عقد و یا اجازه حین جماع جایز است یا خیر؟ اصل بر جواز است.
 دلیل دوم: روایت:
 الف: محمد بن مسلم «قال سألت اباعبدالله عن العزل قال ذلک الی الرجل یصرفه حیث یشاء» [12] ملاحظه میفرمائید روایت صحیحه است و امام به صراحت میفرماید انزال در اختیار زوج است و به هر نحوی که بخواهد هنگام جماع میتواند انجام دهد.
 ب: محمد بن مسلم «قلت لابی جعفر علیه السلام الرجل یکون تحته الحرة أیعزل عنها؟ قال ذاک الیه ان شاء عزل وان شاء لم یعزل» [13] در این روایت نیز به صراحت انزال در خارج رحم را مجاز دانسته است.
 دلیل سوم: گفتهاند حقی که زوجه بر زوج دارد اصل وطی است و آن هم هر چهار ماه یک بار واجب است اما انزال در رحم را کسی نگفته است حق زوجه باشد.
 مطلب دوم: بررسی نوع جواز:
 پس از اثبات اصل جواز اکنون این نکته مطرح است که بدیهی است لحن ادله وجوب را نمیرساند پس ممکن است جواز به معنای اباحه یا کراهت باشد و چنانچه در ابتدای بحث قول اول متذکر شدیم مشهور فقهاء قائل به کراهت هستند.
 دلیل قول دوم: (قول به کراهت) برای اثبات کراهت تمسک به روایت صحیحه شده است؛
 1- محمد بن مسلم «عن احدهما علیهما السلام انه سئل عن العزل؟ فقال اما الامة فلاباس فأما الحرة فانی اکره ذلک الا ان یشرط علیها حین یتزوجها» [14]
 ملاحظه میفرمائید روایت صحیحه است و ضمن بیان شرط ضمن عقد و بیان حکم امة حکم به کراهت عزل از زوجه حره داده است.
 2- محمد بن مسلم «عن ابی جعفر مثل ذلک وقال فی حدیثه الا ان ترضی او یشترط علیها حین یتزوجها» [15]
 ملاحظه میفرمائید در روایت فوق که عین روایت قبلی است فقط در شرط اضافهای آورده است و ضمن بیان شرط حین عقد و رضایت حین جماع، حکم به کراهت عزل در غیر مورد شرط داده است.
 قول دوم: حرمت عزل از حره:
 ذهب الشیخان [16] وجماعة الی التحریم؛
 دلیل قول دوم:
 1- روی عن النبی [17] «انه نهی عن العزل عن الحرة الا باذنها» از پیامبر نقل شد که فرمود زوج نمیتواند از زوجه حره عزل کند مگر از زوجه اجازه داشته باشد.
 2- عن النبی [18] «انه الوأد الخفی» از پیامبر نقل شد که فرمود عزل کردن و ریختن نطفه در خارج رحم و هدر دادن نطفه به منزله یک کشتار و قتل خفی است.
 3- گفتهاند عزل کردن با غرض شارع از فلسفه نکاح منافات دارد زیرا هدف از نکاح استیلاد است که آمده است «تناکحوا وتناسلوا إنی اباهی بکم الامم» [19] و عزل کردن با تکثیر نسل منافات دارد در نتیجه جایز نیست.
 4- گفتهاند عزل کردن منافی با حق زوجه است زیرا انزال در رحم به نوعی برای زوجه التذاذ است «بل ربما کان فیه إیذاء لها» بلکه ممکن است عزل کردن به نوعی اذیتی برای زوجه باشد.
 مناقشه در ادله قول دوم:
 در جواب میگوییم؛
 اولا: هر دو روایت از طرق عامه نقل شده و طریق عامه برای ما اعتباری ندارد.
 ثانیا: بر فرض روایت را بپذیریم قابل حمل است زیرا در مقایسه و مواجهه با توجه به آن روایاتی که دلالت بر جواز داشت این روایات مانعه را حمل بر کراهت میکنیم.
 ثالثا: در مورد منافات با غرض شارع میگوییم در جایی نداریم که غرض شارع فقط استیلاد باشد و البته یکی از اهداف نکاح استیلاد است اما اگر زوجی استیلاد را نخواهد نمیتوانیم بگوییم منافی با غرض شارع از نکاح است.
 رابعاً: از قبل در مورد حق زوجه نسبت به انزال در رحم گفتیم در هیچ جا چنین عنوان نداریم پس زوجه چنین حقی ندارد بلکه فقط حق وطی دارد.
 خامساً: این نکته ثابت شده نیست که ریختن ماء التذاذ برای مرئه باشد بلکه چنانچه از قبل گفتیم اوج لذت زوجه به انزال خود زوجه است که با تعریق داخل رحم یا مهبل به صورت کف ایجاد میشود.
 پس این قول به تحریم مردود است.
 نتیجه:
 قول اول که قول مشهور و اکثر نیز هست و میگوید در صورتی که شرط ضمن عقد و یا رضایت زوجه حین جماع نباشد عزل مکروه است را میپذیریم.
 جهت دوم: دیه:
 پس از آنکه ثابت شد عزل زوج در حال اختیار جایز است (با کراهت) در جهت دوم بحث میشود که اگر عزل کرد ولو مکروها آیا دیه دارد یا خیر؟ برای بعد ان شاء الله.
 وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین.


[1] الانبیاء : 107.
[2] الفرقان : 1.
[3] الاحزاب : 21.
[4] القلم :
[5] بحارالانوار 16: 210، بیروت.
[6] بحارالانوار 74: 148، بیروت.
[7] بحارالانوار 39: 56، بیروت.
[8] نهج البلاغة 4: 28، رقم 121، دارالذخائر.
[9] شرایع الاسلام 4: 1047، استقلال طهران.
[10] گفتنی است محل بحث عزل از زوجه حره است و در مورد امه اتفاقی است که زوج حر اختیار عزل دارد و عزل زوج عبد هم براساس خواست مولای عبد قابل بررسی است.
[11] مسالک الافهام 7: 64، معارف اسلامی.
[12] وسائل الشیعة 20: 149، کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح، باب75 (جواز العزل)، ح1، آل البیت.
[13] وسائل الشیعة 20: 150، کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح، باب75 (جواز العزل)، ح5، آل البیت.
[14] وسائل الشیعة20: 151، کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح، باب76 (ما یکره فیه العزل...)، ح1، آل البیت.
[15] وسائل الشیعة20: 151، کتاب النکاح، ابواب مقدمات النکاح، باب76 (ما یکره فیه العزل...)، ح2، آل البیت.
[16] المقنعة : 516، جماعة المدرسین.الخلاف 4: 359، مسأله 143، جماعة المدرسین.
[17] مسند احمد 1: 31، بیروت.سنن ابن ماجة 1: 630، ح1928، دارالفکر.
[18] مسند احمد 6: 361 و 434، بیروت.سنن ابن ماجة 1: 648، ح2011، دارالفکر.
[19] بحار الانوار 17: 259، بیروت.المجموع 16: 126، دارالفکر.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo