درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: آیا جایز است در حال نماز به کسی خطاب شود و او را دعا کرد؟ یا به او تحیّت گفت؟/ مبطلات نماز‌/ کتاب الصلاة

لا یجوز ابتداء السلام للمصلی، وکذا سائر التحیات مثل «صبحک الله بالخیر» أو «مساک الله بالخیر» أو «فی أمان الله» أو «ادخلوها بسلام» إذا قصد مجرد التحیة، وأما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الاصباح والامساء بالخیر ونحو ذلک فلا بأس به وکذا إذا قصد القرآنیة من نحو قوله: «سلام علیکم» أو «ادخلوها بسلام» وإن کان الغرض منه السلام أو بیان المطلب بأن یکون من باب الداعی على الدعاء أو قراءة القرآن.[1]

نظیر این مسئله را قبلاً داشتیم و قبلاً هم من اشکال می‌کردم و می‌گفتم این عرفاً کلام آدمی است و کلام آدمی در نماز، نماز را باطل می‌کند.

می‌فرمایند اما اگر «صبحک الله بالخیر» را به قصد دعا بگوید، ولو اینکه تحیّت هم اراده کرده، طوری نیست. یعنی در نماز کسی بگوید سلام و این هم بگوید سلامٌ علیکم و بعد او بگوید «صبحک الله بالخیر» و این هم بگوید «صبحک الله بالخیر». می‌فرمایند اگر قصد دعا کند، نمازش طوری نیست ولو اینکه اراده‌ی تحیّت کرده باشد. داعی اینست که بگوید «صبحک الله بالخیر» اما برای اینکه کلام آدمی نشود، قصد دعا می‌کند و «صبحک الله بالخیر» و «مساک الله بالخیر» هم دعاست و این قصد دعا می‌کند، اما اراده‌اش اینست که جواب «صبحک الله بالخیر» او را بدهد. می‌گویند این طوری نیست.

اتّفاقاً در مسائل بعد همین حرف جلو می‌آید و همه اشکال کردند و من جمله مرحوم سیّد. اما قطع نظر از مباحثه‌ی بعد، اینکه مردم از «صبحک الله بالخیر» برداشت تحیّت می‌کنند. یعنی مثل سلام است. چطور اگر کسی در نماز بگوید سلامٌ علیکم، ولو قصد دعا هم بکند، مردم برداشت می‌کنند که در نماز سلام کرده است، یعنی این را دعا نمی‌بینند ولو اینکه این شخص اراده‌ی دعا هم کرده باشد. وقتی دعا نشد، کلام آدمی می‌شود و اگر کسی در نماز جواب سلام داد و این به قصد دعا گفت «صبحک الله بالخیر»، نمازش باطل است برای اینکه مردم این را تحیّت می‌دانند و وقتی مردم این را تحیّت دانستن، ولو دعا باشد اما کلام آدمی است و نماز باطل است. مرحوم سیّد در مدت عمرشان یک مرتبه هم از این کارها نکردند.

مثلاً پسرش می‌خواهد به مسافرت برود و این بگوید «فی أمان الله» و یا به فارسی بگوید «برو به امید خدا». معلوم است احدی تا حال از این کارها نکرده و من جمله خود مرحوم سیّد.

می‌فرمایند:

یعنی ولو به قصد دعا هم باشد، نمی‌تواند بگوید. مثلاً کسی نماز می‌خواند و پدرش یا یکی از بزرگان رسید و این در نماز گفت «سلامٌ علیکم». می‌فرمایند «لایجوز ابتداء السلام للمصلی».

تا اینجا حرف خوبی است اما بعد می‌فرمایند:

یعنی اگر برای تحیّت باشد، نمی‌شود. مثلاً می‌گوید «صبحک الله بالخیر» و یا به فارسی می‌گوید صبح آقا بخیر و دعایش می‌کند. و یا می‌گوید «فی أمان اللّه»، برو به امید خدا و دعایش می‌کند، وأما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الاصباح والامساء بالخیر ونحو ذلک فلا بأس به.

و اما در وقتی که در نماز هست اگر به کسی بگوید سلامٌ علیکم و از او اراده کند «سلامٌ قولاً من ربّ الرحیم» را، می‌فرمایند باز هم طوری نیست.

در اینجا می‌خواهند علت بیاورند و می‌گوید وقتی که می‌گوید «سلامٌ علیکم»، قرآن اراده کرده ولو داعی او هم تحیّت باشد، داعی بر داعی طوری نیست. بنابراین اینکه مشهور شده در میان فقها و من جمله خود مرحوم سید که «لایجوز ابتداء الصلاة للمصلّی»، مانحن فیه را می‌گیرد؛ خواه قصد قرآن کند و خواه قصد قرآن نکند. اصلاً مردم که به یکدیگر سلام می‌کنند، اراده‌ی معنا نمی‌کنند بلکه اراده‌ی تحیت می‌کنند. یکی می‌گوید سلامٌ علیکم و دیگری هم می‌گوید سلامٌ علیکم و او می‌گوید «صبحک الله بالخیر» و دیگری هم می‌گوید «صبحک الله بالخیر» و اصلاً به ذهنش نمی‌آید که این دعاست. آنچه به ذهنش می‌آید اینست که می‌خواهد اظهار ارادت کند و می‌گوید سلامٌ علیکم و دیگری هم اظهار ارادت می‌کند. لذا ولو اینکه اراده‌ی دعا کند، یعنی مثلاً کسی به دیگری سلام می‌کند و اراده‌ی تحیت نکند بلکه اراده‌ی دعا کند، مردم از این دعا نمی‌فهمند بلکه مردم از این تحیّت را می‌فهمند و لذا بعد می گوییم که اگر کسی در نماز بگوید «صبحک الله بالخیر» نمازش باطل است. لذا این فرمایش مرحوم سید، انحصاری هم است، از خود مرحوم است و دیگران نگفته اند، آن چیزی که دیگران گفته اند این است که: لا یجوز ابتداء السلام للمصلی، وکذا سائر التحیات مثل «صبحک الله بالخیر» أو «مساک الله بالخیر»، إذا قصد مجرد التحیة، این را دیگر نگفته‌اند برای اینکه معلوم است سلام به همدیگر مجرد اظهار ارادت است، اما اگر بخواهد این را سلب بکند از این معنا و بگوید «سلامٌ علیکم» من اراده می‌کنم دعا را، او هم جواب بدهد «سلامٌ علیکم» مثل یک کسی است که بگوید خداحافظ من رفتم، او هم بگوید به امید خدا. همان طوری که آنجا نماز باطل است، اینجا هم نماز باطل است.

سابقاً اگر یادتان باشد همین بحث را داشته‌ایم، و ما می‌گفتیم داعی بر داعی که مرحوم سید دارند درست نیست، برای اینکه سلام به یکدیگر در نماز یا غیر از نماز که سفارش شده است از باب اظهار ارادت است و از باب تحیت است، هیچ کس اراده نمی‌کند که وقتی سلام به کسی کرد «صبحک الله بالخیر» به یکدیگر گفت، بگوید من دعا کردم و جواب دعا شنیدم، بگوید من اظهار ارادت کردم و جواب اظهار ارادتم را داد. و اما من دعا کردم و او هم جواب دعای مرا داد، هیچکس نمی‌فهمد. لذا این مسأله‌ی داعی بر داعی مرحوم سید حتماً درست نیست. و در نماز سلام نمی‌شود داد.

یجوز رد سلام التحیة فی أثناء الصلاة بل یجب وإن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة ، ولو عصى ولم یرد الجواب واشتغل بالصلاة قبل فوات وقت الرد لم تبطل على الأقوى.[2]

هیچکس حرف مرحوم سید را نزده است که بگوید او دعا می‌کند و سلام می‌کند تحیت است و او دعا می‌کند و این اشکال ندارد، همه گفته‌اند. برای خاطر اینکه روایت داریم و آن روایت هم خیلی تضئیق دارد. و آن روایت است که می‌گوید اگر کسی به شما سلام کرد فقط جواب سلامش بدهید، نه زیادتر. اگر او گفت سلام، تو باید بگویی سلام و نباید بگویی «سلامٌ علیکم»، دعا و غیر دعا نیست همان که او گفته است را بگویید. اگر او گفت سلام شما نباید بگویی «صبحک الله بالخیر» یا اگر گفت «صبحک الله بالخیر» شما نمی‌شود جواب بدهی «صبحک الله بالخیر»، و فقط جواب سلام به همان اندازه که او گفته است. اگر گفت سلام، شما هم بگویید سلام، اگر گفت «سلامٌ علیکم» شما هم بگویید «سلامٌ علیکم».

و اما او می‌گوید معمولاً وقتی خانم‌ها سلام می‌کنند غیر از سلام ما است، یعنی ما به یکدیگر می‌گوییم «سلامٌ علیکم» ولی خانم‌ها، هم به مردان و هم به زنان می‌گویند سلام، و جواب هم می‌شنوند سلام.

«سلامٌ علیکم» از زن‌ها و مردها نیست «علیکم» آن را حذف می‌کنند. اگر یادتان باشد در سیوطی گفته شده چیزی که واجب است و حذفش بکنی اشکال ندارد، او می‌گوید سلام و جواب می‌شنود سلام، یعنی سلام علیکم و او هم که می‌گوید سلام یعنی «سلام علیکم». حالا اگر در غیر نماز زن‌ها بگویند «سلامٌ علیکم» و او هم بگوید سلام اشکال ندارد، اگر برعکس باشد باز هم اشکالی ندارد. ولی اگر در نماز باشد خانم بگوید سلام و شما بخواهی بگویی «سلام علیکم» می‌گویند جایز نیست.

روایت دارد و در روایت می‌گوید نمی‌شود قصد دعا کند و بگوید «سلامٌ علیکم»، و باید همانطور که او سلام کرده به همان مقدار شما نیز جواب بدهید؛ کلام آدمیست و روایت داریم درباره‌ی گفتن کلام آدمی در خصوص سلام؛ گفته‌اند شاید برای اینکه حق الناس است اجازه داده شده که به این اندازه در نماز حرف بزنیم، و سابقاً گفتم اگر همین اندازه حرف در نماز بزند به کلمتین و لا مهملتین نماز باطل است، اینجا هم اگر کسی سلام کند شما جواب بدهی «سلامٌ علیکم» نماز باطل است.

صحبت‌های مرحوم سید که گرفته شده از اجماع است منافات پیدا می‌کند با فرمایش ایشان، در کلمات اصحاب مثل روایات؛ این است که تو حق سلام کردن نداری اما اگر کسی سلام کرد به همان اندازه، نه کم و نه زیاد جواب او را بده، اما اگر روایت داشته باشیم که اگر قصد دعا باشد تو بگویی «سلامٌ علیکم» اشکال ندارد برای اینکه «سلامٌ علیکمِ» تو از باب دعاست و چون از باب دعاست تحیت من بابِ دعا اشکال ندارد، کسی نگفته و خود مرحوم سید هم نمی‌گوید.

عبارت مرحوم سید را ببینید یجوز رد سلام التحیة فی أثناء الصلاة بل یجب وإن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة، ولو اینکه قصد قرآنیت نکند واجب است جواب داده شود. بل یجب و إن لم یکن السلام أو الجواب بالصیغة القرآنیة ولو عصى ولم یرد الجواب لم تبطل على الأقوى، بعضی‌ها اینقدر سخت گرفتند که گفته‌اند ترک واجب در نماز، نماز را باطل می‌کند، لذا اگر کسی بگوید سلام ، شما باید جوابش را بدهی، اگر جواب ندهی نمازت باطل است. ولی معلوم است این حرف درست نیست برای اینکه نهی در عبادت نیست، نهی از یک کاری است در نماز. مثل اینکه یک کسی نماز می‌خواهد و در نماز به نامحرم نگاه می‌کند لذا او گناه کرده و در نماز هم گناه کرده اما نهی در عبادت نیست بلکه نهی از این است که به نامحرم نگاه نکن. هر دو با هم جمع میشود. لذا آن کسی که گفته است اگر جواب ندهی نمازت باطل است، این طور نیست نماز باطل نیست ولو جواب ندهی. و علی کل حالٍ اگر کسی به شما سلام کرد واجب است جوابش را بدهی ولی همین که واجب است جواب بدهی روایت دارد.

منها صحیحة محمد ابن مسلم: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ فَقُلْتُ‌ السَّلَامُ‌ عَلَيْكَ‌ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ قُلْتُ: كَيْفَ أَصْبَحْتَ؟ فَسَكَتَ فَلَمَّا انْصَرَفَ قُلْتُ: لَهُ أَ يَرُدُّ السَّلَامَ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، مِثْلَ مَا قِيلَ لَهُ.[3]

كَيْفَ أَصْبَحْتَ حال شما چطور است؟ فَسَكَتَ حضرت جواب ندادند، فَلَمَّا انْصَرَفَ قُلْتُ لَهُ أَ يَرُدُّ السَّلَامَ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ نَعَمْ در نماز بودم جوابت را دادم مِثْلَ مَا قِيلَ لَهُ امّا جوابش را باید بدهیم به اندازه‌ای که او سلام کرده است. اگر گفت سلام تو هم بگو سلام، اگر گفت: «سلامٌ علیکم» تو هم بگو «سلامٌ علیکم». و اما اگر او گفت سلام، تو حق نداری بگویی «سلامٌ علیکم» برای اینکه کلام آدمی تحیت است، کلام آدمی نماز را باطل می‌کند.

مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِذَا سَلَّمَ عَلَيْكَ‌ الرَّجُلُ‌ وَ أَنْتَ‌ تُصَلِّي قَالَ تَرُدُّ عَلَيْهِ خَفِيّاً كَمَا قَالَ.[4]

جوابش را کم بده همانطور که او گفته است. و نظیر این دو روایت زیاد داریم، که می‌گوید جواب سلام در نماز واجب است اما باید مواظب باشی یک کلمه زیاد و یا کم نشود. مواظب باش یک دفعه «صبحک الله بالخیر» نگویی، باید همان مقدار سلام کنی حالا بداند در نمازی یا نداند، جواب سلام تو باید به اندازه گفته او باشد.

در روایت داریم که اگر قصد قرآنیت بکنی او می‌گوید سلام تو بگویی «سلامٌ علیکم صبحک الله بالخیر» اشکالی ندارد. هیچ کس نگفته و نه می‌تواند بگو و روایت هم می‌گوید حق نداری. حالا ما می‌گوییم روایت‌ها را خودمان تخصیص بزنیم اگر کسی گفت سلام تو بگویی «سلامً علیکم صبحک الله بالخیر» و در حال رفتن بگوید «فی امان الله» و همه را قصد دعا بکنی هیچ اشکالی ندارد، مسلماً با این روایتها منافات دارد. روایت ها به ما می گوید که ردّ سلام به همان اندازه نه کم و نه زیاد، قصد قرآنیت بکنی یا نکنی، مرحوم سید هم همین را فتوا می دهد درست هم فتوا داده است، مشهور میان اصحاب هم هست، بعضی ها که واجب می دانند می گویند اگر جواب ندهی نماز باطل است، باید جواب بدهیم اما من باب تحیت، به همان اندازه که گفت و اما اگر او سلام کرد من به عنوان تحیت، او فارسی گفت و من عربی بگویم، یا او عربی گفت و من فارسی بگویم یا ترکی بگویم، او گفت سلام من بگویم «سلامٌ علیکم» اینها همه نماز را باطل می‌کند و فقط یک جا تخصیص خورده که خود فقها هم می گویند که تخصیص برایشان سنگین است که حرف زدن در نماز چه جور می‌شود تخصیص باشد. اما گفته اند چون روایت داریم بر طبق روایت به اندازه ضرورت در نماز حرف بزن.

و اما بگوید که اگر قصد تحیت کنی به اندازه‌ی ضرورت و اگر قصد دعا کنی هر چه باشد اشکالی ندارد، خانم می گوید سلام و شما بگویی «سلامٌ علیکم» مشرف باد اما قصد دعا بکنی، یک کسی به شما بگوید سلام و شما بگویی «سلامٌ علیکم صبحکم الله بالخیر» و قصد دعا بکنی خوب مسلم است که در روایات نداریم فقها نمی‌گویند، خود مرحوم سید اینجا نمی‌گوید، و اینجا تفاوتی بین کلام مرحوم سید و مسأله‌ی قبل دیده می‌شود.