درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: ترک عمدی ایستادن رو به قبله/ مبطلات نماز‌/ کتاب الصلاة

مسئله‌ی دوم اینست که می‌فرمایند باید از نظر صورت هم رو به قبله باشد. اما مرحوم سید جازم در مسئله نیستند؛ لذا گاهی احتیاط واجب می‌کنند و گاهی می‌فرمایند اگر همه‌ی صورت از قبله بگردد نماز باطل است و اگر صورت به طرف راست یا چپ برگردد، نماز باطل نیست، اما باز هم احتیاط واجب می‌کنند. درحالی که روایتها که دیروز خواندیم به خوبی دلالت دارد که اگر صورت را از قبله برگرداند، نماز باطل است.

صحیحه زراره عنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) أَنَّهُ قَالَ لَهُ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ بِوَجْهِكَ- وَ لَا تَقَلَّبْ بِوَجْهِكَ عَنِ اَلْقِبْلَةِ فَتَفْسُدَ صَلاَتُكَ.[1]

صحیحه عن زرارة انه سمع أبا جعفر(ع) یقول: الالتفات یقطع الصلاة إذا کان بکله.[2]

صحیحه حلبی عن أبی عبدالله علیه السلام: إِذَا اِلْتَفَتَّ فِي صَلاَةٍ مَكْتُوبَةٍ مِنْ غَيْرِ فَرَاغٍ فَأَعِدِ اَلصَّلاَةَ إِذَا كَانَ اَلاِلْتِفَاتُ فَاحِشاً.[3]

اگر صورت از قبله برگشته شد، حال یک دفعه کم است و طوری نیست اما یک دفعه زیاد است و در این صورت نماز باطل است. دیروز می‌گفتیم این روایت می‌فرماید عرفاً اگر صورت را برگرداند به اندازه‌ای که عرف بگوید از قبله برگشت، نماز باطل است؛ ولی علی کل حال صحیحه زراره دلالتش خوب است اما مرحوم سید به خاطر حدیث لاتعاد نتوانستند جازم شوند و بالاخره احتیاط واجب کردند که اگر صورت از قبله برگشت، طرف راست یا طرف چپ یا به پشت، نماز باطل است؛ اما اگر صورت به اندازه‌ای برگشت که مثلاً پهلویش را ببیند، نماز باطل نیست.

بحث سوم قضیه‌ی سهو و غفلت و جهل به مسئله و امثال اینهاست. آیا بین قضیه‌ی سهو و عمد فرق می‌کند؟! آیا اگر غفلتاً صورت را از قبله برگرداند، باز هم نماز باطل است یا نه؟! آیا اگر جهلاً صورت را برگرداند، نماز باطل است یا نه؟!

مرحوم سید دیروز می‌گفتند و امروز هم می‌فرمایند و نتوانستند تصمیم بگیرند، لذا دیروز می‌گفتند که:

و أمّا ‌ ‌الالتفات بالوجه یمیناً ویساراً مع بقاء البدن مستقبلاً، فالأقوی کراهته مع عدم ‌ ‌کونه فاحشاً و إن کان الأحوط اجتنابه أیضاً، خصوصاً إذا کان طویلاً،وسیّما إذا ‌ ‌کان مقارناً لبعض أفعال الصلاة خصوصاً الأرکان، سیّما تکبیرة الإحرام، و أمّا إذا ‌ ‌کان فاحشاً ففیه إشکال‌، فلایترک الاحتیاط حینئذٍ...[4]

لذا راجع به سهوش نیز همین را می‌فرمایند که اگر کسی سهواً صورت را از قبله برگرداند و یا جاهل به مسئله بود و صورت را از قبله برگرداند و یا غفلتاً بود، مثلاً از پشت سر چیزی شنید و هول زده شد و غفلتاً صورت را از قبله برگرداند، آیا نماز باطل است یا نه؟!

ایشان می‌فرمایند که نماز باطل نیست، اما احتیاط واجب اینست که این نماز را اعاده کند. این فرمایش مرحوم سید برای اینست که اگر حدیث لاتعاد را حساب کنیم حدیث لاتعاد می‌گوید «لاتعاد الصلاة الاّ من خمسة»[5] و یکی از آنها برگرداندن صورت از قبله است، لذا نماز باطل است. فرقی بین سهو و عمد و غفلت و جهل هم ندارد و حدیث لاتعاد می‌گوید نماز باطل است. اما اگر کسی بگوید «لاتعادُ الصلاة الاّ من خمسه» آنجاست که به طور کلی رو به قبله نباشد. اگر به طور کلی رو به قبله نباشد، نماز باطل است؛ وگرنه نماز باطل نیست و حدیث لاتعاد مربوط به کلیت است و نه مربوط به جزئیت.

و اما اگر کسی بگوید حدیث رفع در اینجا کار می‌کند. رفع مالایعلمون را با حدیث لاتعاد جمع می‌کنیم و حدیث لاتعاد می‌گوید اگر همه‌ی بدن رو به قبله نباشد، نماز باطل است، اما حدیث رفع می‌گوید قدر متیّقن رفع مالایعلمون آنجاست که همه‌ی بدن باشد و اما اگر بعضی از بدن باشد، رفع مالایعلمون یا جهل به مسئله یا غفلت از مسئله، نماز را باطل نمی‌کند. جمع بین دلیلین نیز همین را اقتضاء می‌کند.

حدیث لاتعاد اطلاق ندارد، قدر متیّقنش اینست که رو به قبله نباشد. یعنی مثلاً رو به مغرب و مشرق نماز بخواند. حدیث رفع می‌گوید هرکجا که نمی‌دانی، رفع مالایعلمون. هرکجا که سهو کردی، رُفع مالایعلمون. همه‌ی بدن را رُفع مالایعلمون نمی‌گیرد و قاعده‌ی لاتعاد مقدم می‌شود و اما اگر صورت را به طرف راست یا به طرف چپ کند، رفع مالایعلمون کار می‌کند و هیچکدام ربطی به هم ندارد.

حدیث لاتعاد می‌گوید «لاتعاد الصلاة الاّ من خمسة» و یکی از آنها قبله است. حال نمی‌دانیم آیا اگر بعضی از صورت شد، حدیث لاتعاد آن را می‌گیرد یا نه. آنچه یقینی از حدیث لاتعاد است، اینست که اگر همه‌ی بدن رو به قبله نشد، یا همه‌ی صورت رو به قبله نشد، یا قاعده‌ی مناط عرفی رو به قبله نشد، بگو نماز باطل است. و اما راجع به جزئیات، لاتعاد ربطی ندارد و در مقابل اینکه چه چیز باید از نماز اعاده کنیم و چه چیز اعاده نکنیم، قدر متیّقنش اینست که اگر کسی رو به قبله نماز نخواند، نمازش باطل است.

حدیث رفع می‌گوید اگر کسی در جایی سهو کند یا جهل به مسئله داشته باشد یا غفلت کند، این نمازش صحیح است. حدیث لاتعاد می‌گوید همه‌ی بدن و حدیث رفع را تخصیص می‌زند. حدیث رفع می‌گوید اگر همه‌ی بدن باشد، لاتعاد مقدم است و اما اگر بعضی از بدن باشد مثلاً صورت رو به یمین یا یسار باشد، حدیث رفع می‌گوید نماز صحیح است. راجع به سهو باشد یا راجع به جهل یا غفلت یا چیز دیگری باشد.

مرحوم سید نتوانستند به این عرض من جازم شوند، لذا اول فرمودند کراهت دارد و خوب است که نماز را اعاده کند، اما بعد احتیاط لایترک کردند که در بحث ما که باید صورت وبدن رو به قبله باشد، تفاوت نمی‌کند بین اینکه عمداً باشد یا سهواً باشد یا غفلتاً یا جهلاً باشد و ما می‌گوییم حدیث رفع منافات با حدیث لاتعاد ندارد و حدیث لاتعاد قدر متیّقن دارد و آن کلیتش است و حدیث رفع هم مربوط به جزئیاتش است و ربطی به هم ندارند بنابراین فرق است بین اینکه عمداً صورت را از قبله برگرداند و یا غفلتاً صورت از قبله برگردد. مثلاً صدایی شنید و ناخواسته صورت را از قبله برگرداند و پست سر را نگاه کرد، رفع مالایعلمون می‌گوید نمازش باطل نیست و حدیث لاتعاد هم ربطی به این غفلت ندارد، و لاأقل جمع بین دلیلین است و جمع بین دلیلین می‌گوید فرق است بین سهو و عمد و فرق است بین عمد و غفلت و فرق است بین عمد و جهل.