درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: 1- در قنوت نباید از خدا طلب حرام کرد 2- مستحبت است نمازگزار قنوت را طول بدهد/ قنوت‌/ کتاب الصلاة

لا یجوز الدعاء لطلب الحرام.‌[1]

اگر یادتان باشد قبلاً فرمودند که انسان در نماز قطع نظر از قنوت، می‌تواند قرآن بخواند یا دعا کند و همچنین می‌تواند ذکر بگوید. «کلّ ما یکون قرآناً أو دعاءاً أو ذکراً فلابأس فی الصلاة». این یک قاعدۀ کلی است.

قرآن بخواند یا ذکر بگوید معلوم است و دعا و رابطه با خدا هم معلوم است؛ حال اگر کسی در نماز و من جمله در قنوت، دعا بخواند اما طلب حرام کند، مثل اینکه پول دارد و پولش مانده و می‌خواهد ربا بدهد و کسی نیست که پولش را بگیرد؛ در این صورت در غیر نماز دعا کند خدایا کار این پول مرا به صورت ربوی درست کن. همینطور که ربا خوردن جنگ با خداست، این طلب حرام از خدا هم جنگ با خداست؛ لذا حرام است. حال اگر کسی در نماز این کار را بکند و من جمله در قنوت باشد، این کلام آدمی است؛ یعنی نه قرآن است و نه ذکر است و نه دعاست، بلکه کار حرامی است. همینطور که اگر کسی در نماز حرف بزند، نمازش باطل است؛ اینجا هم که این دعای حرام را می‌کند، حرام است و کلام آدمی است و نماز را باطل می‌کند و علاوه بر این نهی در عبادت هم هست و در اصول شما فرمودید نهی در عبادت موجب فساد است. این هم علاوه بر اینکه کلام آدمی است، نهی در عبادت هم هست و نهی در عبادت موجب فساد است؛ مثل اینکه کسی در قنوت با بچه‌اش حرف بزند، این هم در قنوت با خدا حرفی زده که خدا نمی‌پسندد و حرف حرامی زده است و علاوه بر اینکه کلام آدمی است و نماز را باطل می‌کند، نهی در عبادت هم هست.

یستحبّ إطالة القنوت خصوصاً فی صلاة الوتر،... [2]

مرحوم سید روایتی هم نقل می‌کنند که:

فعن رسول ‌ ‌اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم:«أطولکم قنوتاً فی دار الدنیا أطولکم راحة یوم القیامة فی الموقف»[3] ، ‌ ‌وفی بعض الروایات قال صلی الله علیه و آله و سلم: «أطولکم قنوتاً فی الوتر فی دار الدنیا...»[4] ‌ ‌إلی آخره، ویظهر من بعض الأخبار:أنّ إطالة الدعاء فی الصلاة أفضل من ‌ ‌إطالة القراءة.‌

پیغمبر (ص) می‌فرمایند: هرچه انسان قنوتش را طول دهد، در روز قیامت استراحت اوست. در روزی که پنجاه هزار سال است، استراحت او زیاد است و برای او یک لحظه است.

آمد خدمت امام صادق «سلام‌الله‌علیه» و گفت یابن رسول الله! دو آیه در قرآن است و من نمی‌توانم این دو آیه را جمع کنم. یک آیه می‌گوید مدت قیامت «ألف سنه»، اما در آیه‌ی دیگر می‌فرماید مدت قیامت «خمسین ألف سنة». یکی می‌گوید هزار سال است و دیگری می‌گوید پنجاه هزار سال است.

اگر بخواهیم برای این مثال بزنیم، مثل انسانی است که غم و غصه و دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی ندارد و برای او زندگی و خواب و بیداری او اصلاً طول نمی‌کشد. اما کسی که غم و غصه و دلهره و اضطراب خاطر و نگرانی دارد، یک ساعتش به اندازۀ یک سال است. این هم که می‌فرماید پنجاه هزار سال یا هزار سال، هر دو از باب مثال است. پنجاه و هزار خصوصیت ندارند، بلکه برای کسانی که زیر پرچم ولایت هستند، لب حوض کوثر هستند و بهشت برای او تماشایی می‌شود. اما برای کسانی که حساب و کتاب دارند، سخت است و برای کسانی که جهنمی هستند، سخت‌تر است اما برای بهشتی خیلی آسان است به اندازه‌ای که پنجاه هزار سال برای او یک لحظه است.

اما به این هم باید توجه کنیم که اگر قنوت را طول دهد، خوب است؛ اما اگر از صورت نماز بیرون رود، همان مسئله‌ی قبل می‌شود که فرمودند در قنوت یا در نماز، اگر بخواهد مثلاً سورۀ بقره را بخواند یا دعای ابوحمزه را در قنوت نماز وترش بخواند، در این وقت از صورت نماز بیرون می‌رود و جایز نیست. بعد هم روایت داشتیم که جایز است و بعضیها گفتند روایت معرضٌ عنهاست و اگر از صورت نمازگزار بیرون رفت، نماز نیست که بگوییم درست هست یا نه. بعضی هم گفتند در نماز واجب باید محو صورت نشود، اما در نماز مستحب اگر محو صورت شود، طوری نیست. اگر یادتان باشد، ما این را قبول نکردیم و گفتیم این روایاتی که حتی می‌گوید محو صورت شود، معرضٌ عنهاست؛ یعنی منافات دارد با روایات موالات و روایات موالات می‌گوید باید محو صورت در دعاها و ثناها و ذکرها نشود.

یستحبّ الجهر بالقنوت؛سواء کانت الصلاة جهریة أو إخفاتیة، ‌ ‌وسواء کان إماماً أو منفرداً، بل أو مأموماً إذا لم یسمع الإمام صوته.‌[5]

می‌فرمایند اگر مزاحم دیگران نباشد، مستحب است که قنوت را بلند بخواند. یعنی همینطور که در نماز صبح و نماز مغرب و عشا باید حمد و سوره را بلند بخواند، مستحب است که قنوت را در همه‌ی نمازها بلند بخواند و فرقی هم نمی‌کند امام باشد یا مأموم باشد.

اگر فرموده بودند «اذا لم یزاحم الغیر» خیلی بهتر بود. دیدیم که بعضیها در نماز جماعت، نمازها و تعقیبات را بلند می‌خوانند و مزاحم مأمومین هستند. مثلاً در صف اول ایستاده و قنوت را بلند می‌خواند و ذکر رکوع و سجده را بلند می‌گوید و مزاحم امام جماعت است. اینها نباشد اما اگر مزاحمتی در کار نیست، مستحب است که قنوت را در همه‌ی نمازها بلند بخوانند.

صحیحه زراره: قال ابو جعفر علیه السلام: القنوت کلُّهُ جَهّار[6]

مثلاً در نماز ظهر و عصر حمد و سوره و تسبیحات باید آهسته خوانده شود، اما قنوت را می‌توان بلند خواند به شرط اینکه مزاحمتی برای دیگران نداشته باشد.

لاینبغی لمن خلف الإمام أن یُسمعه[7]

این قاعدۀ کلی است و زیاد هم هست برای اینکه بعضی اوقات مأمومین مزاحم دیگران و مزاحم امام جماعتند و می‌فرمایند اگر مزاحم باشد، نباید بلند بخواند. مثلاً اگر تشهد و تعقیبات را بلند می‌خواند و مزاحم دیگران است، باید بگوییم باطل و نهی در عبادت است و نباید باشد. اما این روایت می‌فرماید: «لاینبغی لمن خلف الإمام أن یسمعه». حتی اگر به اندازه‌ای آهسته است که صف بعدی نمی‌شنود اما مزاحم امام جماعت است؛ می‌فرمایند این هم نباشد. حال اگر «لاینبغی» را حمل بر حرمت کنیم «لأجل المزاحمة»، ظاهراً حرف خوبی باشد.

لو نسی القنوت، فإن تذکّر قبل الوصول إلی حدّ الرکوع قام ‌ ‌وأتی به،و إن تذکّر بعد الدخول فی الرکوع قضاه بعد الرفع منه،وکذا لو تذکّر بعد ‌ ‌الهویّ للسجود قبل وضع الجبهة،و إن کان الأحوط ترک العود إلیه،و إن تذکّر ‌ ‌بعد الدخول فی السجود أو بعد الصلاة قضاه بعد الصلاة و إن طالت المدّة، ‌ ‌والأولی الإتیان به إذا کان بعد الصلاة جالساً مستقبلاً،و إن ترکه عمداً فی محلّه ‌ ‌أو بعد الرکوع فلا قضاء.‌[8]

اگر کسی قنوت را فراموش کند. مثلاً کمی پایین رفته که به رکوع رود و یادش آمد که قنوت را نخوانده است. در این صورت هنوز به رکوع نرفته و می‌تواند برگردد و قنوت را بخواند. حال اگر یادش رفت قنوت را بخواند و به رکوع رفت و بعد یادش آمد که قنوت را نخوانده است. روایت داریم که بعد قنوتش را بخواند. اما اگر بعد از رکوع هم یادش نیامد و پایین رفت و هنوز سرش به سجده نرسیده، یادش آمد، می‌فرمایند مستحب است که برگردد و بخواند. در اینجا نمی‌دانیم مرادشان از أحوط چیست! اگر رکوع را به جا آورد و بلند شد و پایین رفت و قنوت را نخوانده؛ اگر سر به سجده رسید، وقتش تمام شده و اما اگر سر به سجده نرسیده، برمی‌گردد قنوت را می‌خواند و به سجده می‌رود. اما می‌فرمایند أحوط اینست که این کار را نکند و مثلاً بعد از نماز بخواند. علی کل حال أحوط آنجاست که احتمال فساد در کار باشد و در اینجا احتمال فساد در کار نیست، بنابراین أحوط وجهی ندارد.

بنابراین اگر پایین رفت و هنوز سر به سجده نرسیده، یادش آمد رکوع به جا نیاورده است. نمازش باطل نیست و برمی‌گردد رکوع را به جا می‌آورد و به سجده می‌رود. در اینجا هم هنوز سر به سجده نرسیده یادش آمد قنوت را نخوانده است. در اینجا هم مستحب است که برگردد و قنوت را بخواند و همینطور که در رکوع، نمازش درست است، در قنوت هم مستحب را به جا آورده است.

اگر بعد از سجده یادش آمد، بعد از نماز قضایش را بخواند و بالاخره می‌تواند بعد از نماز قضا کند. اگر یادش رفت و در راه یادش آمد که قنوتش را نخوانده است، می‌تواند همان موقع قنوتش را بخواند.

صحیحه زراره عن أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ يَنْسَى اَلْقُنُوتَ حَتَّى يَرْكَعَ قَالَ يَقْنُتُ بَعْدَ اَلرُّكُوعِ...[9]

صحیحه معاویة بن عمار عن أبی عبدالله علیه‌السلام: عن الرّجل ينسى القنوت حتى يركع أيقنت قال لا.[10]

این روایت معارضه دارد با آن روایت که گفت بعد از نماز بخوانید. در اینجا باید بگویند احتیاط، اما مرحوم سید احتیاط نکردند، بلکه حسابی فتوا دادند به روایتی که می‌گوید بعد از رکوع می‌تواند به عنوان قضا بخواند. بنابراین أحوط در اینجا وجهی ندارد و درحالی که روایت دارد، اما روایت معرضٌ عنها عندالاصحاب است.

صحیحه زراره عن أبی عبدالله علیه‌السلام: عن رجل نسی القنوت فذکره وهو فی بعض الطریق فقال: یستقبل القبلة ثم لیقله،[11]

در راه یادش آمد که قنوت را نخوانده است، همان جا قنوتش را بخواند. روایت در اینجا می‌فرماید رو به قبله و ظاهراً رو به قبله مستحب است و واجب نیست و اگر در راه یادش آمد و قنوتش را نخوانده، همان جا قنوتش را بخواند و ثواب قنوتی که یادش رفته است را می‌برد.

الأقوی اشتراط القیام فی القنوت مع التمکّن منه،إلّاإذا کانت ‌ ‌الصلاة من جلوس أو کانت نافلة؛حیث یجوز الجلوس فی أثنائها،کما یجوز ‌ ‌فی ابتدائها اختیاراً.‌[12]

می‌فرمایند اگر می‌تواند قنوت را در حال قیام بخواند، اما اگر نمازش نشسته است، قنوتش را هم نشسته بخواند.

بعد می‌فرمایند اگر نماز نشسته می‌خواند، می‌تواند در قنوت بلند شود و قنوت را ایستاده بخواند. ظاهراً برای این موضوع روایت نداریم و اگر بخواهیم به آن قائل شویم، کسی نگفته و اصلاً رسم هم نیست که مثلاً کسی نماز نشسته بخواند و دعاهایش را ایستاده بخواند. این وجهی ندارد، مگر اینکه بگویید در مستحبات، تسامح در ادلّه‌ی سنن هست و فرقی نیست و همین مقدار که فتوایی باشد مثل مرحوم سید یا مثل صاحب جواهر، قانون تسامح در ادلّه‌ی سنن می‌گوید که می‌تواند به قول آن مرجع و مجتهد عمل کند، لذا روی گفته‌ی مرحوم سیّد نماز شب می‌خواند و حالش را ندارد و پاهایش اجازه نمی‌دهد و نماز را نشسته می‌خواند اما موقع نماز وتر بلند می‌شود و ایستاده می‌خواند. دلیلی بر این نداریم اما گفته‌ی مرحوم سید، دلیل باشد.