درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: اگر کسی در حال سجده متوجه شد جای پیشانی بلندتر از بقیه‌ی مواضع است/ سجود‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

سر را برای سجده روی زمین گذاشت و ناگهان متوجه شد که بالاتر از آن حدی است که باید سجده کند، که اگر یادتان باشد، قبلاً فرمودند مواضع هفتگانه باید مساوی باشد، و کم و زیاد به اندازۀ یک خشت یا چهار انگشت بسته مانعی ندارد؛ و اما اگر یک وجب باشد، سجده باطل است و باید مواضع سجده مساوی باشد و بالاتر و پائین‌تر نباشد. مسئله‌ی الان اینست که مثلاً جای سجده خیلی بالاتر است. می‌فرمایند اگر به اندازه‌ای است که عرفاً صدق سجده ندارد، در این صورت می‌تواند جا به جا کند. مثلاً سر را در جانماز گذاشته و روی مهر نیست، پس سر را بردارد و روی مهر بگذارد. و اما اگر به اندازۀ چهار انگشت یا کمتر است و سر را در جانمازش گذاشته، می‌فرمایند باید سر را بکشاند روی مهر. بعضیها گفتند مهر را با فشار زیر پیشانی بگذارد. اما همین که مشهور است و در کلمات آمده، اینست که پیشانی را بکشاند تا به سجده برسد. اما نمی‌شود سر را بلند کند و روی مهر بگذارد، برای اینکه سجدۀ اضافه است و چون عرفاً دو سجده کرده است، نماز او باطل است؛ لذا راهش اینست که پیشانی را بکشاند تا به به مهر برساند. اما نتوانستند جازم شوند، بلکه به صورت احتیاط می‌فرمایند بکشاند و بلند نکند؛ به خاطر صدق عرفی و «معه السجدة عرفاً فالأحوط الجر لصدق زیادة السجدة مع الرفع». برای اینکه یصدق اینکه سه سجده کرده است و برای همین حق بلند کردن سر و دوباره روی زمین گذاشتن را ندارد و این جایز نیست. اما نتوانستند بگویند جایز نیست و به طور احتیاط وجوبی گفتند جایز نیست. اما ظاهراً احتیاط ندارد، برای اینکه سابقاً گفتیم سجده یک تعبد است که باید هفت موضع بدن به زمین بیاید؛ جبهه، دو کف دست، دو سر زانو و دو إبهامین. و اینها هم باید بیش از چهار انگشت با هم تفاوت نداشته باشند. سابقاً روی این فتوا دادند، بنابراین در این مسئله باید فتوایشان همین باشد که اگر سر را روی مهر گذاشته و اما بیش از چهار انگشت فاصله است، سر را بلند نکند و دوباره بگذارد، برای اینکه لازم می‌آید که سه سجده کرده باشد؛ بلکه سر را بکشاند تا به «ما یصحّ علیه السجود» برسد.

چیزی که باید توجه داشته باشیم، اینست که این مربوط به پیشانی است، و اما برای بلند کردن دو تا دست و دو سر زانو و دو تا سر انگشت و دوباره گذاشتن و از جای مرتفع به جای مساوی آوردن، کشاندن لازم نیست و اگر بلند کند و دوباره بگذارد برای اینکه مساوی شود، اشکال ندارد. فقط خصوص پیشانی است که می‌فرمایند بلند کردن آن صدق عرفی دارد. حال کسی بگوید راجع به پیشانی نیز همین است و اینکه اگر ببیند کوتاه و بلند است، می‌تواند کوتاهی را بلند و یا بلندی را کوتاه و بالاخره سر را بلند کند، چنانچه اگر دو تا کف دست عمداً بلند شود و دوباره گذاشته شود، اشکال ندارد؛ پیشانی هم مثل دو تا دست و دو ابهام و دو زانوست و بلند کردن و زمین گذاشتن آن اشکال ندارد و آنچه لازم است، اینکه هفت موضع به زمین باشد و به ما یصح علی السجود باشد و بگوید «سبحان ربی الأعلی و بحمده».

اگر کسی این عرض مرا بکند، مسئله‌ی جر یعنی کشاندن، سالبه به انتفاء موضوع است و این صدق زیادی نمی‌کند و صدق زیادی آنجاست که هفت موضع را به طور تساوی روی زمین بگذارد و ذکر را بگوید و یا نگفته، می‌گویند سجده کرد؛ و اگر فقط پیشانی باشد، عرفاً سجده است اما تعبداً سجده نیست و یشترط در سجدۀ صلاة اینست که هفت موضع روی زمین باشد. اگر سهواً نیامد، نماز باطل نیست و اگر عمداً نیامد، نماز باطل است. حال که اشتباه شده، می‌تواند اشتباهش را عمداً رفع کند. مثلاً چنانچه دستها جای خوبی ندارد، جای خوبی برایش درست می‌کند؛ پیشانی هم روی مهر نیامده و بلند می‌کند به عنوان اینکه مساوی باشد و به عنوان اینکه به «ما یصح علی السجود» باشد و وقتی چنین باشد، مطلقا بگوییم اگر جای سجده آنطور که باید باشد، نیست؛ پس عوض و بدل کند و سر را بلند کند و زمین بگذارد برای اینکه مساوی باشد و برای اینکه پیشانی خیلی پایین رفته و بالا بیاید. هیچکدام از اینها مربوط به نماز نیست و امور مقدمی و عرفی است برای اینکه هفت موضع به زمین بیاید. اگر این حرف من درست باشد، معنایش اینطور می‌شود که هفت موضع از بدن باید روی زمین قرار بگیرد و اگر اشتباهاً این هفت موضع را بالاتر یا پایین تر قرار داد، می‌تواند عوض و بدل کند و دستهایی که پایین است، مساوی کند و یا زانوها که بلند است، بیاورد و مساوی دستها کند. یا سر انگشتها که بالا یا پایین رفته، بیاورد و مساوی کند و وقتی هفت موضع مساوی شد، بگوید «سبحان ربی الأعلی و بحمده». چنانچه اگر اشتباهاً باشد، یعنی هفت موضع مساوی نیست و توجه ندارد و ذکر را می‌گوید، باید بگوییم قاعدۀ رفع می‌گوید اشکال ندارد. چنانچه اگر جهلاً این کار را بکند، کسانی که می‌گویند جاهل مقصر معذور است، در اینجاها هم بگویند جاهل مقصر معذور است. مثل اینکه کسی نمی‌دانست که باید روی «ما یصح علی السجود» باشد و روی جانمازش نماز خواند؛ بگوییم اشکال ندارد برای اینکه جاهل بوده و جاهل مقصر، معذور است. لذا سهواً، غفلتاً یا جهلاً اگر مواضع سجده کم و زیاد شود، اشکال ندارد. بگوییم همینطور که راجع به دستها و زانوها و سر انگشتها اشکال ندارد، راجع به جبهه هم اشکال ندارد.

اگر یادتان باشد دیروز می‌گفتند «الأحوط کون السجود علی الهیئة المعهوده» و اگر «علی الهیئة المعهوده» نباشد، احتیاط می‌کردند. اما ما می‌گفتیم سجده یک تعبد است و نمی‌شود خوابیده ولو هفت موضع روی زمین بیاید، سجده حساب کنیم و عرف این را سجده حساب نمی‌کند. بله، اگر مریض باشد یا ضرورتی در کار باشد، اشکال ندارد اما ممکن است همان وقت هم بگوییم در روایات نیامده «علی الهیئة غیر المخصوصه» بلکه در روایات آمده اگر می‌توانی ایستاده نماز بخوان و اگر نمی‌توانی، نشسته نماز بخوان و اگر باز نمی‌توانی، پس خوابیده نماز بخوان، به طرف راست یا به طرف چپ یا به پشت؛ و اما درروایتها نداریم که بگوید الان که نمی‌توانی، به رو نماز بخوان و پیشانی را به زبان بگذار و دو کف دست را روی زمین بگذار و دو زانو و دو سر انگشت را هم به زمین بگذار و واجب است که این کار را بکنی. همین مرحوم سید که در اینجا می‌فرمایند اختیارش جایز است، در صورت ضرورتش این را نمی‌فرمایند بلکه می‌فرمایند اگر می‌خواهی خوابیده نماز بخوانی، به طرف دست راست، و اگر نمی‌توانی به طرف دست چپ، و اگر نمی‌توانی به پشت نماز بخوان، و راجع به سجده هم به ایماء باشد که ما می‌گفتیم ایماء لازم نیست، بلکه از اول نماز تا آخر نماز ذکرها را بگوید و رکوع و سجده با ذکر کفایت می‌کند و مسلم پیش اصحاب بلکه پیش مرحوم سیّد است که برای آن کسی که مریض است، نوبت به این حرف دیروز نمی‌رسد و علی کل حال مریض باشد یا غیر مریض باشد و بخواهد هفت موضع را به زمین برساند اما «علی وجه هیئت غیرمخصوصه» باشد، دیروز می‌گفتیم جایز نیست و خلاف متشرعه است و امروز می‌گوییم حتی اگر مریض هم باشد، نباید اینگونه سجده کند، بلکه نوبت می‌رسد به اینکه به پشت بخوابد و نماز را از اول تا آخر بخواند. مرحوم سید هم در باب مکان نمازگزار چنین احتمال را ندادند و خلاف متشرعه نیز هست.

بنابراین در حال مریضی می‌گویند اگر نمی‌توانی ایستاده نماز بخوانی با تکیه دادن و اگر نمی‌توانی نشسته ولو اینکه پاها را دراز کنی، اگر نمی‌توانی خوابیده بخوان یا به طرف راست و یا به طرف چپ یا به پشت، نماز را از اول تا آخر بخوان. مرحوم سید هم می‌گفتند با ایماء بخواند و ما می‌گفتیم ایما هم لازم نیست و همین که از اول تا آخر نماز را بخواند، کفایت می‌کند. حال اگر کسی بگوید قسمت دیگری هم داریم و اینکه در باب سجده به رو بخوابد و پیشانی را روی زمین بگذارد و دو کف دست و سر زانو و دو سر انگشت را روی زمین بگذارد و وقتی هفت موضع به زمین رسید، آنوقت بگوید «سبحان ربی الاعلی و بحمده». اما این را نداریم و دیروز می‌گفتیم این حرف مرحوم سید تازه است و فرمایش ایشان درست نیست.

راجع به مسئله امروز هم می‌گوییم کشاندن از جای غیر ما یصح السجود به ما یصحّ السجود، خوب است اما لازم نیست؛ برای اینکه سجده متحقق نشده و باید سجده را متحقق کند و اگر دستها یا پاها به جای خود نیست، می‌تواند بلند کند و به جای خود بگذارد و پیشانی هم مثل پاها و ابهامین، بلند کند و به جای خود بگذارد و وقتی هفت موضع به آنجا رسید که شارع فرموده، آنگاه بگوید «سبحان ربی الأعلی و بحمده».