درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: درباره‌ی سجود در نماز/ سجود‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

قبل از آنکه وارد بحث شوم، دو سه کلمه راجع به کنگره‌ای که مربوط به مولی الموحدین علی «سلام‌الله‌علیه» است و زحمت زیادی روی آن کشیده شده و می‌شود، صحبت کنیم و از طرف شما عزیزان از آنها تشکر کنم. و تقاضایی که دارم اینست که به این کنگره فوق‌العاده اهمیت دهید. و چیزی که باید همه‌ی ما اقرار کنیم، اینست که ما راجع به مولی الموحدین مولی امیرالمؤمنین، کار نکردیم، و بیش از اینها باید کار شود. مخصوصاً نسل حاضر در این باره کم کار کرده است، و ما باید امیرالمؤمنین را بشناسیم و بشناسانیم.

تویی آن نقطه‌ی بالای فوق فوق أیدیهم     که در وقت تنزّل تحت بسم الله را بائی

اما قرآن بالاتر از این می‌گوید، ﴿وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِي اَلْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاٰمٌ وَ اَلْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مٰا نَفِدَتْ كَلِمٰاتُ اَللّٰهِ إِنَّ اَللّٰهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴾[1] ؛ لذا از همه‌ی شما عزیزان تقاضا دارم الان که می‌خواهند این امامت را از دست نسل آینده بگیرند، شما آن را زنده تر کنید. الحمدلله نه فقط در میان اسلام بلکه در میان جرداق‌ها زنده است و شما باید در هر بهانه‌‌ای راجع به ولایت، مخصوصاً مولی امیرالمؤمنین علی «سلام‌الله‌علیه» صحبت جانانه و صحبت با سند و دلالت و صحبت همه پسند داشته باشید؛ لذا از همه‌ی شما تقاضا دارم در این کنگره شرکت کنید و به هر اندازه که می‌توانید به آنها کمک کنید و من از آنها تشکر کرده و می‌کنم و امیدوارم مولی امیرالمؤمنین پاداش خوبی به این کنگره عنایت کند و انشاء الله، پاداش این کنگره، زنده شدن نظام جمهوری اسلامی باشد و اینکه این سر و صداهایی که راجع به نظام جمهوری اسلامی هست و دشمن کار می‌کند، مولی امیرالمؤمنین همه‌ی آنها را خنثی کند. ان شاء الله.

مرحوم سید می‌فرمایند:

السابع: مساواة موضع الجبهة للموقف بمعنى عدم علوه أو انخفاضه أزيد من مقدار لبنة موضوعة على أكبر سطوحها أو أربع أصابع مضمومات، ولا بأس بالمقدار المذكور، ولا فرق في ذلك بين الانحدار والتسنيم، نعم الانحدار اليسير لا اعتبار به فلا يضر معه الزيادة على المقدار المذكور، والأقوى عدم اعتبار ذلك في باقي المساجد لا بعضها مع بعض ولا بالنسبة إلى الجبهة، فلا يقدح ارتفاع مكانها أو انخفاضه ما لم يخرج به السجود عن مسماه.[2]

وقتی به سجده می‌رود باید مواضع هفتگانه که روی زمین گذاشته می‌شود، روی مساوات باشد؛ و بلند و پایین نباشد. می‌فرماید اگر بلند و پائین شد، نماز باطل است، مگر به اندازه‌ی چهار انگشت بسته شده. یا در روایات آمده به اندازه‌ی یک خشت. مثلاً مهر بزرگ است و سر که به مهر می‌گذارد، باید بالاتر از یک خشت یا چهار انگشت نباشد. دستهایی که روی زمین می‌گذارد باید مساوی بدن و مساوی جبهه باشد و بلندتر یا گودتر از بدن نباشد، مگر به اندازه‌ی چهار انگشت. انگشتها و سر شصت که روی زمین می‌گذارد، باید مساوی با بدن باشد و بالاتر و پایین‌تر نباشد. سر زانوها باید مساوی باشد با جبهه، و گودتر و بلندتر نباشد، مگر به اندازه‌ی یک خشت، یا به اندازه‌ی چهار انگشت بسته.

إذا کان موضع جبهتک مرتفعا عن رجلیک قدر لبنه‌ی فلا بأس.[3]

در روایت دیگر که سوال می‌کند پیشانی من بلندتر است. حضرت می‌فرمایند: «و لکن لیکن مستویا»[4] ؛ باید مساوی باشد.

جمع بین دو روایت اینست که یکی می‌گوید «و لکن لیکن مستویا» و دیگری می‌گوید اگر به اندازه‌ی یک خشت بالا و پائین باشد، اشکال ندارد. جمع بین روایات می‌گوید باید مساوی باشد الاّ به اندازه‌ی کم. امام «سلام‌الله‌علیه» فرمودند به اندازه‌ی یک خشت.

اگر بفرمایید تعبّد است، همین حرف مرحوم سید و حرف محشین بر عروه و حرف مشهور در میان فقهاست. مثل اینکه از روایت تعبّدی استفاده کردند و گفتند مساوی باشد و اگر بخواهد این هفت موضع بلند و کوتاه شود، به اندازه‌ی یک خشت باشد. آنگاه یک تعبد می‌شود. لذا اگر زیادتر با کمتر باشد، یعنی مثلاً جای سجده گود است، جای دستها گود است و این اگر به اندازه‌ی یک خشت باشد، طوری نیست؛ اما اگر کمتر یا بیشتر باشد، اشکال دارد.

مرحوم سیّد درباره‌ی رکوع یک جمله داشتند در اینکه چقدر باید خم شویم. در آنجا تصویب کردند و گفتند خم شدن در رکوع یک معنای عرفی دارد. اینکه عرف بگوید خم شده برای نماز. لذا در آنجا سه قسم کردند و گفتند یک قسم، به اندازه‌ای که دستها و حتی سر انگشتان به سر زانو نمی‌رسد و این انحنای عرفی نیست و نماز باطل است. یکی هم اینکه سر انگشتها به زانو می‌رسد اما کف به زانو نمی‌رسد و در اینجا گفتند عرفاً انحنا صادق است، اما ما اشکال کردیم. یک صورت هم که صورت مسلّمش است، اینکه کف دستها به سر زانوها برسد. این افضل و عالی و بدون اشکال است. یک صورت هم افراطگری است، یعنی به اندازه‌ای خم شود که کف دستها را بتواند روی زمین بگذارد. در اینجا گفتند نماز باطل است. بالاخره یک افراط و یک تفریط و یک اکتفا درست کردند. و گفتند اینکه می‌گویم عرف است و در رکوع، عرفاً باید انحنا باشد.

در باب سجده این را نمی‌فرمایند، درحالی که همان که در باب رکوع گفتیم، در باب سجده هم باید بگوییم و اینکه عرفاً مساوی باشد. پیشانی و دو کف دست و دو تا سر زانو و دو سر انگشت، اگر عرفاً بالا و پائین باشد، طوری نیست؛ خواه قدر لبنه یا مضمومات باشد و خواه نباشد، عرفاً بگوید هفت موضع از بدن به طور مساوی باشد و بگوییم این روایتی که می‌فرماید: «و لکن لیکن مستویا» یعنی عرفاً. و روایتی که می‌فرماید: «إذا کان موضع جبهتک مرتفعا عن رجلیک قدر لبنه‌ی فلا بأس»، از باب مثال است؛ و الاّ مقداری از لبنه بالاتر و یا گودتر باشد، اشکال ندارد. اما این مشکل است، مشکلش هم به خاطر اینست که همینطور که مرحوم سیّد توجه کردند که این مشکل است، دیدند در باب رکوع می‌توان گفت انحنای عرفی، اما در باب سجده، اگر بخواهیم بگوییم وضع جبهه، وضع هفت موضع، عرفاً روی زمین به طور مساوی باشد، با آن روایتی که الان خواندم که می‌فرماید: «إذا کان موضع جبهتک مرتفعا عن رجلیک قدر لبنة فلا بأس»، معنایش اینست که اگر به قدر یک خشت یا چهار انگشت، پائین‌تر باشد، نماز اشکال دارد و اگر بلندتر باشد، باز نماز اشکال دارد. لذا مسلم مطالعه کردید که فرق می‌گذارند بین رکوع و سجده. رکوع را می‌برند روی عرف، اما سجده را می‌برند روی تعبّد؛ و این به خاطر اینست که از «بمقدار لبنه» که در روایات آمده، معلوم می‌شود که این چهار انگشت بسته دخالت دارد. اگر بخواهیم بگوییم عرفاً، آنگاه با «قدر لبنه» نمی‌سازد. اگر بگوییم «قدر لبنه»، آنگاه با عرف نمی‌شود. حال مثلاً اگر در عرف، یک منزل سرازیری باشد و بخواهد نماز بخواند، مثل دامنه‌ی کوه. اگر با دقت حساب کنیم، خیلی تفاوت دارد اما عرف می‌گوید نماز خواندن در این سرازیری جایز است و سجده کردن و رکوع کردن، ولو اینکه با دقت عقلی خیلی تفاوت می‌کند، اما همه می‌گویند جایز است؛ و اما اگر زمین خیلی سرازیر باشد، عرف می‌گوید نماز باطل است و باید در دامنه‌ی کوه جایی بایستد که عرفاً این تساوی مراعات شود. در باب رکوع خوب می‌شود گفت. در باب سجده نیز همین است. حال سجده کرد و دستها را روی زمینی گذاشت که یک وجَب با پیشانی تفاوت دارد. عرف می‌گوید اشکال ندارد. روایت هم می‌گوید حتی اگر قدر لبنه نداشتیم، باز عرفی است و طوری نیست به اندازه‌ی یک وجب فاصله باشد. مثلاً مهر او به اندازه‌ی یک وجب با سر انگشتان او تفاوت داشته باشد. اما با بودن قدر لبنه، مجبوریم که بگوییم این خصوصیت دارد؛ لذا اگر بگوییم خصوصیت ندارد، کار مشکلی است. اگر بگوییم خصوصیت دارد، باز کار مشکلی است.

بله، صورت سهو و جهل و غفلت و اضطرارش را می‌توانیم با «رفع مالایعلمون» و «رفع ما اضطروا الیه» و امثال اینها درست کنیم. لذا اگر این «قدر لبنه» نبود، هرچه در باب رکوع گفتیم، در باب سجده هم می‌گفتیم و در باب رکوع گفتیم که اگر خیلی پایین رفت، رکوع نیست. اگر خیلی بالا بود و فقط کمی خم شده بود، باز رکوع نیست. اما اگر خم شد و انگشتانش به سر زانو رسید و یا کف دست به سر زانو رسید، رکوع است. بنابراین اگر سر انگشتها هم عرفاً رسید، رکوع درست است. حتی اگر بعضی از فقها در حاشیه بر عروه، سر انگشتها را اشکال می‌کنند، اما می‌گویند در صورت سهو و صورت جهل و صورت نسیان و صورت اضطرارش اشکال ندارد. اما وقتی در مسئله‌ی سجده می‌آییم، می‌بینیم که این حرفها نیست. همه گفتند باید این «قدر لبنه» باشد. مسلّماً اگر قدر لبنه هم نباشد، سجده هست. اگر مثلاً به سجده رفت و دستها را روی گودال گذاشت، در اینجا بگویید سجده‌ی اسلامی نیست و اما اگر یک وجب فاصله بین پاها و دستها بود، عرفاً سجده است و باید مثل رکوع بگوییم طوری نیست، اما با این قدر لبنه که در روایات است، گیر می‌کنیم؛ بنابراین احتیاط اینست که بگوییم این «قدر لبنه» یک تعبّد است و نمی‌خواهد بیان عرف کند، بلکه می‌خواهد برای آن خصوصیت قائل شود و یا برای چهار انگشت بسته، خصوصیت قائل شود.