درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: آیا نمازگزار می تواند در رکعت سوم و چهارم در وسط تسبیحات عدول کند و حمد بخواند/ عدول از تسبیحات اربعه/قرائت‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

إذا کان عازماً من أوّل الصلاة علی قراءة «الحمد» یجوز له أن ‌ ‌یعدل عنه إلی التسبیحات، وکذا العکس، بل یجوز العدول فی أثناء أحدهما إلی‌ ‌الآخر و إن کان الأحوط عدمه. ‌[1]

در رکعت سوم و چهارم، هم می‌تواند حمد بخواند و هم تسبیحات اربعه بخواند؛ حال دربارۀ یک مرتبه یا سه مرتبه‌اش صحبت شد. اما در وسط کار از اینکه تصمیم گرفته بود در رکعت سوم و چهارم سوره حمد بخواند، برگشت و تسبیحات اربعه خواند؛ این اشکال ندارد. نداشتن اشکالش هم به خاطر اینست که آن موقع که می‌خواهد حمد بخواند یا ذکر تسبیحات بگوید، باید تصمیم بگیرد. اگر تصمیم حمد گرفت، حمد را بخواند و اگر تصمیم تسبیحات اربعه گرفت، تسبیحات اربعه بخواند؛ حال آنچه قبل نماز یا در نماز در رکعت اول و دوم یا رکعت سوم و چهارم در ذهنش می‌گذرد، مناط نیست؛ بلکه مناط آنست که در وقتی که می‌خواهد ذکر را بگوید، چه قصدی کرده است. اگر قصد حمد کرد، پس سورۀ حمد را می‌خواند و اگر در رکعت سوم تصمیم گرفت حمد و در رکعت چهارم تصمیم گرفت «سبحان الله والحمدلله» بخواند، مانعی ندارد؛ برای اینکه تسبیحات اربعه و همچنین حمد را با نیت خوانده است.

چیزی که هست و مرحوم سیّد فتوا به جواز می‌دهند و احتیاط مستحبی می‌کنند به عدم جواز؛ اینست که مثلاً در رکعت سوم تصمیم گرفت حمد بخواند و شروع به خواندن حمد کرد؛ اما پشیمان شد. آیا می‌تواند رها کند و سوره بخواند یا نه؟!

مرحوم سیّد می‌فرمایند که می‌تواند تغییر دهد. مثلاً در رکعت سوم و چهارم، در وسط حمد، آن را رها کند و «سبحان الله ولحمدلله و لا إله الاّ الله والله اکبر» بگوید؛ حال یا یک مرتبه، اگر واجب می‌داند و یا سه مرتبه، اگر واجب می‌داند. یا اینکه تصمیم گرفت تسبیحات اربعه بخواند و شروع به خواندن کرد و بعد پشیمان شد و رها کرد و سورۀ حمد را می‌خواند. مرحوم سیّد می‌فرمایند این جایز است اما احتیاط مستحب هست که این کار را نکند.

اشکالی که در مسئله هست، اینست که تصمیم گرفت حمد بخواند و نصف حمد را خواند و الان پشیمان شده است و می‌خواهد حمد را رها کند و تسبیحات اربع را بخواند؛ لذا نصف حمد می‌خواند و یک «سبحان الله والحمدلله و لا إله الاّ الله والله اکبر» می‌گوید و به رکوع می‌رود. آیا این جایز است یا نه؟!

مرحوم سیّد می‌فرمایند جایز است، اما احوط استحبابی اینست که این کار را نکند. اما ایرادش اینست که این شخص نصف حمد و سوره را خوانده و باید حمد و سوره را کامل کند و به رکوع رود اما حمد و سوره را رها می‌کند و سبحان الله والحمدلله می‌گوید و به رکوع می‌رود. حال این تسبیحات اربع به چه عنوان است و یا حمدی که خوانده به چه عنوان است!

یکی از اینها زیاد است «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة». اگر حمد را رها کند و تسبیحات اربع بخواند، نماز خوانده با تسبیحات اربع و نصف حمد. یا اگر بگوید سبحان الله والحمدلله و لا اله الاّ الله و بعد پشیمان شد و برگشت حمد را خواند. در اینجا یا حمد زیادی است و یا «سبحان الله والحمدلله...»؛ و دوتای آنها در یک رکعت نمی شود. در رکعت اول و دوم باید حمد بخواند و اگر تسبیحات بخواند نمازش باطل است. در رکعت سوم و چهارم باید یا حمد و یا تسبیحات اربع بخواند و اگر هر دو را بخواند «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة». اما مرحوم سیّد حرف مرا قبول ندارند و به طور استحباب می‌گویند این کار را نکند. یا به طور مثال اگر کسی سورۀ قل هو الله را خواند و در وسط آن دلش خواست سورۀ انا انزلناه را بخواند؛ در این صورت قل هو الله را رها می‌کند و انا انزلنا را شروع می‌کند. در نماز باید یک حمد و یک سوره بخواند و اگر یک حمد و یک سوره و نصف سوره باشد، «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة»؛ لذا مثل اینست که عمداً دو سوره بخواند یا عمداً دو حمد بخواند. اگر عمداً دو تا حمد بخواند، نماز باطل است و اگر عمداً دو تا سوره بخواند، نماز باطل است. برای اینکه آنچه روایت داریم، اینست که می‌توانی یک سوره بخوانی، البته هر سوره‌ای که می‌خواهی. اما اگر بگویی دو سوره افضل است، پس دو سوره می‌خوانم، «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة». یا اینکه بگویی حمد ثواب دارد و من دو حمد و دو سوره می‌خوانم و به رکوع می‌روم. در اینجا نیز نماز باطل است.

اگر به ما بگویند که می‌توانی یک سوره و نصف بخوانی و یا یک سوره بخوانی و یا سوره را رها کنی و سورۀ دیگری بخوانی، آنگاه طبق آنچه به ما گفتند عمل کنیم؛ و اما به ما گفتند اگر یک حمد و دو سوره خواندی «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة».

از اول می‌خواست در رکعت سوم و چهارم سورۀ حمد بخواند، و اما هنوز شروع نکرده، پشیمان شد و تسبیحات اربع خواند. این مانعی ندارد. یک حمد و یک سوره خوانده و عزم اولش هم «کأن لم یکن» است. می‌تواند در وسط سوره رها کند و سبحان الله والحمدلله بخواند. همچنین می‌تواند در وسط سبحان الله والحمدلله رها کند و سورۀ حمد بخواند. می‌فرمایند گرچه خوب است که این کار را نکند، اما طوری نیست، ما به مرحوم سید می‌گوییم این اشکال دارد؛ برای اینکه تصمیم داشت حمد بخواند و حمد را شروع کرد و در وسط حمد پشیمان شد و تسبیحات اربع را خواند و به رکوع رفت. در رکعت سوم و چهارم که باید یک سورۀ حمد بخواند و یا یک سبحان الله بگوید، دو تا نصف سوره خوانده و این نمی‌شود؛ یا یک سوره و نصف حمد خوانده؛ این هم نمی‌شود، برای اینکه به نیت نماز خوانده و وقتی به نیت نماز خوانده باشد، «من زاد فی صلاته فعلیه الإعادة».

لو قصد«الحمد» فسبق لسانه إلی التسبیحات فالأحوط ‌عدم ‌ ‌الاجتزاء به، وکذا العکس، نعم لو فعل ذلک غافلاً من غیر قصد إلی أحدهما ‌ ‌فالأقوی الاجتزاء به،و إن کان من عادته خلافه.‌[2]

در اینجا نتوانستند تصمیم بگیرند؛ لذا گفتند که «فالأحوط عدم الاجتزاء به و کذا العکس». یعنی این نماز باطل است؛ برای اینکه برای نماز، سوره نداشته است. تصمیم داشت بگوید «بسم الله الرحمن الرحیم» و اما سبق لسان شد و به جای آن گفت «سبحان الله والحمدلله». حال این سبحان الله والحمدلله، لغلغه‌ی لسان بوده؛ برای اینکه نیت کرده حمد بخواند و اما به جای حمد «سبحان الله والحمدلله» گفته است و یا به جای «سبحان الله و الحمدلله» حمد خوانده است. در حقیقت، عمداً یک سورۀ بدون بسم الله خوانده است؛ و در نماز واجب است که یک سوره با بسم الله بخواند. اگر حمد است، باید با بسم الله باشد و اگر سبحان الله والحمدلله و لا اله الّا الله والله اکبر باشد، با عزم و جزم «سبحان الله» باشد. علی کل حالٍ، این سبق لسان، یعنی آنچه می‌خواسته، زبانش غیر از آن کرده است. این برمی‌گردد به اینکه آنچه نیت کرده، به جا نیاورده است. بنابراین سبحان الله والحمدلله لغو و یا اگر حمد است، بسم الله آن لغو شده و نماز ناقص عمدی می‌شود.

بله، مسئله‌ای داریم که مرحوم سیّد در باب قرائت گفتند و مباحثه کردیم که آیا کسی که می‌خواهد سوره بخواند، باید بسم الله را قصد کند یا نه! مرحوم سیّد فرمودند بله و الان هم در رساله‌ها، مشهور می‌گویند بله؛ کسی که می‌خواهد سورۀ انا انزلناه بخواند، باید قصد بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه بکند؛ برای اینکه بسم الله در انا انزلناه غیر از بسم الله در قل هو الله احد است.

ما در آنجا می‌گفتیم که «بسم الله»، یک امر مشترک است. صد و سیزده مرتبه هم در قرآن تکرار شده است. وقتی امر مشترک باشد، خواه ناخواه قصد بسم الله برای آن سوره لازم نیست و وقتی «بسم الله» را بگوید و بعد هم بگوید «الحمدلله»؛ آنگاه الحمدلله، آن مشترک را مختص می‌کند. اما آقایان این را قبول نداشتند و می‌گفتند بسم الله حمد غیر از بسم الله سورۀ آل عمران است تا برسد به اینکه بسم الله قل أعوذ برب الناس، غیر از بسم الله قل أعوذ برب الفلق است و برای هرکدام باید قصد کنید. اگر می‌خواهی سورۀ حمد بخوانی، باید بسم الله آن را قصد کنی و یا اگر می‌خواهی سورۀ انا انزلناه بخوانی، باید بسم الله آن را قصد کنی. فرض اینست که گاهی انا انزلناه می‌خوانده و گاهی انا أعطیناک الکوثر می‌خوانده و الان که می‌خواهد نماز را با قل هو الله بخواند، باید قصد کند بسم الله قل هو الله احد را. اگر کسی این حرف را بزند و بگوید در قرآن صد و سیزده آیه داریم به نام بسم الله الرحمن الرحیم. و یکی از آیات سورۀ حمد، بسم الله الرحمن الرحیم است. اما اگر کسی بگوید نه، بسم الله الرحمن الرحیم، صد و سیزده تا در قرآن هست اما به عنوان اشتراک است و دائرمدار بعد از آن است. اگر گفت بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین، آنگاه بسم الله واقع می‌شود برای الحمدلله.

آقایان این جمله‌ای را که من عرض می‌کنم، اصلاً متعرض نمی‌شوند، و یکی از چیزهایی که در قرآن کم کردند و این یک جنایت و خیانت بوده، اینکه در نمره گذاری آیات، بسم الله را نیاوردند. برای بسم الله الرحمن الرحیم یک نمره گذاشتند و در سورۀ آل عمران تا برسد به سورۀ ناس، نمره ندارد. مثل نوشته‌های اول ما که یک بسم الله در اول کتاب می‌نویسد و تا آخر با همان یک بسم الله جلو می‌رود. الان در قرآن چنین شده است و با یک بسم الله، تا آخر رفتند. لذا قرآنهایی که در دست ماست، این اشتباه بزرگ را دارد و اینکه نمرۀ جدید ندارد و یک بسم الله برای سورۀ حمد هست و مابقی بدون نمره است؛ و ما می‌گوییم سورۀ حمد بسم الله دارد، سورۀ بقره، بسم الله دارد، سورۀ آل عمران، بسم الله دارد؛ تا برسد به سورۀ معوذّتین، که هرکدام بسم الله دارند. فقط یک سوره است که غضب الهی در آنجا بیش از جاهای دیگر، سورۀ برائت است که اصلاً بسم الله ندارد. و این اشتباه الان شده و نمی‌دانم چرا بزرگان این اشتباه را رفع نمی‌کنند و در قرآن، چه عربیها و چه فارسیها، یک بسم الله نمره دارد و فقط بسم الله در سورۀ حمد را به عنوان آیه‌ی 1 حساب می‌کنند، اما در سوره‌های دیگر، بسم الله شماره ندارد. در اینجا نقصی هست و باید هرطور که صلاح می‌دانیم این نقص را از بین ببریم.