درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: جهر و اخفات در نماز/ قرائت‌/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

یکی از آقایان سوال می‌کرد که در رکعت سوم و چهارم که سبحان الله یا حمد می‌خواند، چرا باید آهسته باشد؟!

در اینجا باید یک قاعدۀ کلی در ذهن ما باشد؛ و آن اینست که تعبدیّات، چرا ندارد. به این معنا که اهل بیت «سلام‌الله‌علیهم» در مقام بیان احکامند و نه در مقام بیان علل حکم؛ لذا اگر جایی هم علتی گفته باشند، علت نیست بلکه به آن حکمت حکم می‌گویند. اسرار نماز و علل چگونگی نماز من التکبیر الی التسلیم و علل مقدمات و مؤخرات نماز را احدی نمی‌داند، به جز اهل بیت «سلام‌الله‌علیهم». و اهل بیت نیز مثل خدا، بنا نیست راجع به علت احکام صحبت کنند و علت یابی کنند. و اگر شنیدید مثل صدوق، علل الشرایع نوشته است، و یا مثل بعضی از بزرگان، اسرار نماز یا اسرار حج نوشتند؛ هیچ کدام از اینها مدّعی نیستند که این علت حکم است. همه‌ی آنها مدعی هستند که استشمام آنچه ما می‌گوییم در این جمله هست؛ و به این، اسرار احکام یا علل احکام می‌گویند. راجع به علل احکام کم کتاب نوشته شده و اما راجع به اسرار عبادات، مثل اسرار نماز، یا اسرار حج، کتابهای زیادی نوشته شده است؛ اما هیچکدام از اینها مدّعی علت حکم نیستند؛ بلکه مدّعی هستند که این سرّ را ما می‌فهمیم و شاید یکی از اسرار حمد و سوره یا یکی از اسرار رکوع اینست که در آنجا به عنوان اسرار نماز گفته شده است. بالاخره استشمامی است. بسیاری از اهل دل، اسرار نماز و اسرار حج نوشتند، اما هیچکدام از آنها در کتابشان ادّعا نکردند که آنچه گفتم علت حکم است. اگر از او بپرسند علت حکم چیست، می‌گوید نمی‌دانم. نماز، اوّله التکبیر و آخره التسلیم؛ اما دلیلش را نمی‌دانم. حمد و سوره یا بلند یا آهسته باید بخواند شود و تسبیحات اربع را باید آهسته خواند و در مابقی نماز مخیرید بین آهسته و بلند. اینها را در اسرار نماز و علل احکام نیاوردند، بلکه اینها مختص فقه است و فقه ما تعبّد است. یعنی ببین امام صادق از اول نماز تا آخر نماز را چگونه فرمودند و در سوال و جوابها چگونه جواب دادند، بنابراین طبق آن عمل کن. اما دنیا بخواهد پشت به پشت این کند و بفهمد که چرا باید در رکعت اول و دوم، در نماز مغرب و عشا و صبح، حمد و سوره را بلند خواند و در نماز ظهر و عصر باید آهسته خواند. یا در رکعت سوم و چهارم، چه تسبیحات اربعه بخوانیم و چه حمد بخوانیم، مخیّریم؛ اما دلیلش را نمی‌دانیم.

یا اینکه نمی‌دانم علت اینکه در صورت جهل و نسیانش نماز درست است، چیست. اما اگر بپرسند علت اینکه باید در نماز صبح حمد و سوره را بلند خواند، چیست؛ آنگاه می‌گویم امام صادق «سلام‌الله‌علیه» فرموده است. بنابراین علت حکم را نه از ما خواستند و نه در وُسع ماست؛ و به آن تعبدیّات می‌گویند.

یک تعبّدی هم در مقابل توصلی داریم که قصد قربت می‌خواهد و توصلی قصد قربت نمی‌خواهد. همین را هم اگر به شما بگویند «سبحان ربی العظیم و بحمده» در رکوع باید قربة الی الله و به قصد واجب باشد و اما اگر صلوات در رکوع بفرستی مستحب است، اما چون در نماز است، باید قصد قربت باشد و اگر خارج از نماز شد، قصد قربت لازم نیست. دلیل این را نمی‌دانید.

لذا فقیه راجع به احکام، خوب می‌داند که حکم نماز یا روزه از اول تا آخر چیست و کتاب هم در این باره نوشته است. اما اگر از او دلیلش را بپرسند، نمی‌داند. در کلیه‌ی تعبدیات و توصلیّات، آنها که قصد قربت می‌خواهد یا قصد قربت نمی‌خواهد؛ باید اصلاً به دنبال علّت حکم نرویم، بلکه به دنبال دلیل حکم برویم. حمد و سوره در رکعت اول و دوم، در نماز ظهر و عصر باید آهسته خوانده شود، برای اینکه آقا امام صادق فرمودند. اما علت آن را نمی‌دانیم و نمی‌شود دانست و برای ما نگفتند و اگر چیزی هم استشمام شود، حدسی بیشتر نیست و به عبارت بزرگان، حکمت حکم است. همان حکمت حکم هم نمی‌تواند بگوید جداً حکمت است؛ اما علی کل حال، در آداب نماز و روزه و حج و غیره کتاب زیادی نوشته شده به نام اسرار عبادات. راجع به حکم حکم هم کتاب زیادی نیست اما تعدادی کتاب نوشته شده و گاهی در فقه چیزهایی گفته شده، اما اینها علت نیست؛ بلکه آشنایی به اسرار حکم است، که معمولاً هم آشنایی‌ها نمی‌شود به ضرس قاطع گفت. مثلاً علل الشرایع، اسمش علل الشرایع است اما شاید ده جا هم نباشد که علت حکم را گفته باشد. لذا اگر بخواهیم مثال عرفی بزنیم، مثل دکتر است. این آقا دکتر می‌رود و دکتر به او می‌گوید این شربت را در روز سه مرتبه و هر مرتبه یک قاشق غذاخوری بخور. این شخص از دکتر دلیلش را نمی‌پرسد بلکه مواظبت کامل دارد که به دستور دکتر عمل کند و اگر به او گفتند چرا اینطور می‌کنی، جواب می‌دهد که دکتر گفته و باید به دستور دکتر عمل کنم.

از نظر علت حکم، نمی‌داند و از نظر دلیل حکم، می‌گوید امام صادق «سلام‌الله‌علیه» فرموده، بنابراین صد در صد درست و به جا فرموده و من هم باید طبق دستور امام صادق عمل کنم.

می‌دانید که اختلافی در میان فقها هست که آیا جاهل مقصر، معذور است یا نه!

مشهور در میان فقها، می‌گویند جاهل مقصر، معذور نیست. لذا اگر گفت «سبحان الله والحمدلله و لا اله الاّ الله والله اکبر» را آهسته بخوان و این بلند خواند، نمازش باطل است و مثل آنجاست که عمداً این کار را کرده باشد. یک قاعده هم درست کردند و می‌گویند «الجاهل المقصّر کالعامد الاّ فی موضعین». در جهر و اخفات، اگر آدم عامی که مسئله نمی‌داند آهسته را بلند و یا بلند را آهسته خواند، طوری نیست. در قصر و اتمام نیز، اگر تمام را به جای قصر خواند، طوری نیست؛ لذا «جاهل مقصر کالعامد الاّ فی موضعین» و یکی جهر و اخفات و یکی قصر و اتمام، اما اتمام به جای قصر. این مشهور در میان فقهاست و معمولاً هم در رساله‌ها در حواشی عروه، روی این حرف فتوا دارند. لذا می‌گویند اگر یک جمله بی جا گفتی؛ اگر غافل باشی، طوری نیست و اگر ساهی باشد، طوری نیست؛ اما اگر جاهل باشی، نمازت باطل است. این مشهور در میان فقهاست؛ اما اختلاف عجیبی در عروه دیده می‌شود. مرحوم سیّد «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در چهل پنجاه جا، اختلاف فتوا دارند. یک جا می‌فرماید جاهل مقصر، معذور است و مثل جاهل قاصر و ساهی و مثل غافل است؛ در یک جا می‌فرمایند جاهل مقصر، مطلقا معذور است، الاّ در ارکان. یک جا هم این قول مشهور که اینجا دارند و می‌گویند جاهل مقصّر در دو جا معذور است اما در غیر این دو جا نه؛ «الجاهل المقصر کالعامد». همینطور که اگر مسئله را می‌دانست که باید حمد و سورۀ نماز ظهر و عصر را آهسته بخواند، اما بلند خواند، نمازش باطل است؛ اگر جاهل بود و خواند، باز نمازش باطل است. و اینجا از جاهایی است که مرحوم سیّد همین فتوا را دارد که «الجاهل المقصّر کالعامد إلاّ فی موضعین».

ما می‌گوییم جاهل قاصر، معذور است. همچنین جاهل مقصر هم معذور است الاّ ما أخرجه الدلیل؛ به دلیل قاعدۀ رفع. همینطور که ساهی و غافل معذور است؛ مثلاً کسی یادش نبود و غفلت کرد و حمد و سورۀ نماز ظهر و عصر را بلند خواند و ناگهان متوجه شد. تا اینجا معذور است، به دلیل «رُفع النسیان». بنابراین اگر جاهل مقصر هم شد، «رُفع مالایعلمون»؛ و حدیث رفع، هم جاهل مقصر را می‌گیرد و هم جاهل قاصر را می‌گیرد و هم ساهی را می‌گیرد و هم غافل را می‌گیرد و هم جهل مرکب را می‌گیرد؛ و هرچه که غیراختیاری شد، اگر به جا آورد، معذور است به قاعدۀ «رفع مالایعلمون».

در این مسئله روایت زیاد است و کثرت أقوال هم زیاد است و نمی‌دانم چه شده که مرحوم سیّد که از نظر فقه خیلی قوی بوده است و خیلی فرع می‌دانسته و خیلی می‌توانسته از اصلی، فروعی درست کند؛ اما در این مسئله‌ی «الجاهل المقصّر کالعامد إلاّ فی موضعین» می‌گویند روایت نیست، بلکه قول بزرگان است. همینطور که غافل و ناسی و جاهل قاصر، معذور است؛ جاهل مقصر هم معذور است و دلیلش هم «رُفع مالایعلمون» است.

به عنوان مثال شخصی نماز ظهر و عصرش را بلند می‌خواند و نماز صبح را آهسته می‌خواند؛ «رفع مالایعلمون» می‌گوید نمازت درست است؛ برای اینکه مسئله را نمی‌دانسته است.

مسئله‌ی دیگری هست و آن اینست که جاهل مقصر کتک دارد و به او می‌گویند چرا یاد نگرفتی؛ اما نمازش درست است و تارک‌الصلاة نیست و عقاب روی نماز ندارد بلکه عقاب روی عدم تعلّم دارد. بنابراین مثل همه جا که اگر سهوی در کار آمد، نماز صحیح است؛ اگر جهلی هم در کار آمد، نماز صحیح است؛ «کلّ ما رکب امراً بجهالة فلا شیء علیه».

إذا أجهر عمداً بطلت صلاته و أما إذا أجهر جهلاً أو نسیاناً، صحّت و لا یجب الاعاده و ان تذکر قبل الرکوع. [1]

این همان است که می‌گویند «الجاهل المقصر کالعامد إلّا فی موضعین» و مرحوم سیّد آن موضع را در اینجا آورده است و می‌گویند جهل و غفلت نه، بلکه درجایی که نمی‌داند باید نماز را آهسته بخواند، و بلند بخواند. قاعدۀ کلی اینکه «کلّ ما رکب امراً بجهالة فلاشیء علیه» و مرحوم سیّد بیش از شصت جا در عروه، مسئله را متعرض شدند و در غالب جاها می‌فرمایند جاهل مقصر، کالعامد نیست؛ بلکه جاهل مقصر، معذور است، به معنای اینکه نمازش درست است؛ اما مسئله‌ی دیگری هست که در روز قیامت می‌گویند چرا نماز را بلند خواندی؛ می‌گویند نمی‌دانستم. بنابراین می‌گویند چرا یاد نگرفتی. کتک می‌خورد و عقوبت روی جهلی است که راجع به جزء حکم دارد؛ و اما به او تارک الصلاة نمی‌گویند. بنابراین جهل به مسئله نظیر عامد است.