درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: اگر کسی به رکوع برود امام هم اراده رکوع کند و هم اراده تعظیم از کسی را بکند و یا ذکر بگوید هم به عنوان ذکر و هم به عنوان اعلام/ دو نیت و اراده در رکوع و ذکر/ نیّت/ واجبات نماز/ کتاب الصلاة

إذا أتی ببعض أجزاء الصلاة بقصد الصلاة وغیرها،کأن قصد‌ ‌برکوعه تعظیم الغیر و الرکوع الصلاتی، أو بسلامه سلام التحیّة وسلام الصلاة ‌ ‌بطل‌، إن کان من الأجزاء الواجبة؛ قلیلاً کان أم کثیراً، أمکن تدارکه أم لا،وکذا ‌ ‌فی الأجزاء المستحبّة غیر القرآن و الذکر علی الأحوط‌، و أمّا إذا قصد غیر‌ ‌الصلاة محضاً فلا یکون مبطلاً، إلّا إذا کان ممّا لا یجوز فعله فی الصلاة، أو ‌ ‌کان کثیراً.‌[1]

بحث امروز اینست که کسی به رکوع برود، برای اینکه حمد و سوره‌اش تمام شده؛ اما یک بزرگی وارد هم وارد شده و تعظیم او هم می‌کند. یا اینکه در سلام که می‌گوید السلام علیک یا السلام علیکم، هم سلام نماز اراده شده و هم به دیگران سلام کرده است. معلوم است که نماز باطل است.

نماز از جهاتی باطل است: یکی از جهت اینکه کلام بیجا یا فعل بیجا در نماز آمده است. «و من زاد فی صلاته فعلیه الاعادة». این هم یک سلام بیجا یا یک رکوع بیجا کرده و نمازش باطل است. اما اگر در اجزایی که مستحب است، این کار را انجام دهد؛ مثلاً حمد و سوره می‌خواند و کسی در زد، و این هم قدری بلندتر گفت ایاک نعبد و ایاک نستعین. یا اینکه به عنوان ذکر مستحب گفت. یعنی مثلاً بچه که می‌آید مهرش را بردارد و یا بچه نزدیک است که در چاه بیفتد و این بلندتر گفت الله اکبر. یعنی اجزایی که مربوط به نماز نیست، اما ذکر است. مرحوم سیّد می‌گویند این اشکال ندارد. هم در مسئله ی سیزدهم آورده و هم در اینجا می‌فرمایند: وکذا ‌ ‌فی الأجزاء المستحبّة غیر القرآن و الذکر علی الأحوط‌،و أمّا إذا قصد غیر‌ ‌الصلاة محضاً فلا یکون مبطلاً،...

در مسئله ی بعد آورده که بچه جلو می‌آید و مهرش را برمی‌دارد. این هم یک دفعه با دست اشاره می‌کند که می‌گویند این طوری نیست. یک دفعه با سر اشاره می‌کند و باز می‌گویند طوری نیست. یک دفعه هم ذکر می‌گوید. مثل اینکه می‌گوید الله اکبر. می‌گویند اگر ذکر هم باشد، طوری نیست.

درحقیقت اینکه می‌گوید الله اکبر، مثل اینست که می‌گوید برو در را باز کن. همینطور که آن کلام آدمی‌است و نماز را باطل می‌کند، این هم کلام آدمی‌است و نماز را باطل می‌کند. اما مرحوم سیّد در مسئله ی 12 و مسئله ی 13، می‌فرماید نماز باطل نیست.

همه ی حرفها در ذکر مطلق است. «کلّما یکون ذکراً أو دعاءاً فی الصلاة فلا بأس به». مثلاً در رکوعش علاوه بر «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه» آیات دیگری را هم می‌خواند. یا مثلاً چیز دیگری اضافه می‌کند. که اراده‌ای ندارد جز ذکر الله. اما اگر از ذکر الله اراده کند نه ذکر خدا را بلکه تنبّه دیگران را. این نه جزء نماز می‌شود و نه ذکر مطلق می‌شود، بلکه کلام آدمی‌است و کلام آدمی‌«من زاد فی صلاة فعلیه الاعادة». چه فرقی می‌کند بین اینکه بگوید الله اکبر یا بگوید در را باز کن.

إذا رفع صوته بالذکر أو القراءة لإعلام الغیر لم یبطل، إلّا إذا ‌ ‌کان قصد الجزئیة تبعاً وکان من الأذکار الواجبة، ولو قال: «اللّٰه أکبر» مثلاً بقصد الذکر المطلق لإعلام الغیر لم یبطل‌،مثل سائر الأذکار التی یؤتی بها‌ ‌لا بقصد الجزئیة.‌[2]

صحیحه حلبی عن أبی عبدالله علیه السلام: عن الرجل یرید الحاجة و هو فی الصلاة، قال: یومی‌برأسه و یشیر بیَده و یسبّح.[3]

ما می‌گوییم «یسبّح» غیر از «یومی‌برأسه و یشیر بیده» است. برای اینکه یسبّح آمد و هم اراده کرد نماز را، و هم اراده کرد که در را باز کن. وقتی دو معنا را اراده کرده باشد، استعمال شیء در اکثر از معناست و نماز باطل است. ما می‌گوییم «یسبّح» آنجاهاست که جزء نماز باشد. مثل اینکه در رکوع است و وقتی در رکوع است و در می‌زنند و این بلند می‌گوید برو در را باز کن و یا می‌گوید سبحان ربی العظیم و بحمده؛ و ما نمی‌توانیم روایت را معنا کنیم و نمی‌توانیم به این قول مشهور عمل کنیم؛ لذا ما مطلقا چه در مسئله ی 12 و چه در مسئله ی 13، هرکجا استقلال جلو آمد، یعنی با سبحان الله به دیگران، چیزی را فهماند، نماز باطل است و هرکجا استقلال جلو نیامد، نماز صحیح است. و همه ی اینها، چه مسئله ی 12 و چه مسئله ی 13، در همه ی فروعش اینطور می‌شود که هم اراده کند اعلام غیر را و هم اراده کند ذکر واجب یا ذکر مستحب را. اتفاقاً در باب خلل که بعد به آن می‌رسیم، مرحوم سیّد از کسانی است که خیلی با جزم، حرف مرا می‌زنند. اما در اینجا طبق این روایت می‌فرماید که اگر تبعی شد و «سبحان ربی الاعلی و بحمده» را بلند گفت برای اعلام غیر و برای ذکر؛ این طوری نیست؛ برای اینکه ذکرش را گفته، و چیزی هم اضافه کرده است. لذا مرحوم سیّد در باب خلل، حرف مرا می‌زنند و مطلقا می‌فرمایند باطل است، اما در اینجا تقریباً طبق قول مشهور می‌گویند صحیح است. مسئله مشکل است که از نظر ما استعمال شیء در اکثر از معناست و «من زاد فی صلاته فعلیه الاعادة» آن را می‌گیرد و از نظر آقایان تبعی است و اشکال ندارد. درحالی که نگفتند اگر تبعی است، آیا سبحان ربی الاعلی و بحمده به جای این نیست که برو در را باز کن. همینطور که اگر بگوید برو در را باز کن نماز باطل است، در اینجا هم که با سبحان ربی الاعلی و بحمده، بگوید در را باز کن، نماز باطل است.