درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: احکام مساجد/ احکام مساجد/ کتاب الصلاة

مرحوم سیّد «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در باب مکان نمازگزار و اینکه به چه چیز باید سجده کرد، صحبت کردند. بعد راجع به مستحبات و مکروهات سجده صحبت می‌کند. اگر مطالعه کرده باشید، تقریباً شصت هفتاد چیز را که مستحب است در سجده یا چیزی که بر آن سجده می‌شود، مراعات شود، ذکر فرمودند و تقریباً سی چیز از چیزهایی که مکروه است بر آن سجده کنیم، فرمودند. بنابراین مستحبات و مکروهات بحث ما نیست و روایاتی هست و اگر کسی بخواهد طبق آن روایتها عمل کند، خوب است و اگر نخواهد، مانعی ندارد. مکان نمازگزار هم تمام شد و باید سراغ اذان و اقامه برویم. از اول سال تا به حال راجع به مقدمات نماز صحبت می‌کردیم و الان باید وارد ذی المقدمه شویم که اول ذی المقدمه در نماز، اذان و اقامه است. اما مرحوم سیّد «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» طرداًللباب، مسائل مساجد را هم به طور ناقص در اینجا ذکر فرمودند. اینکه در مساجد چه چیز باید مراعات شود و چه چیز مستحب و چه چیز مکروه و یا حرام است. البته در بحث مفصل صحبت نکردند اما عمده ی احکام مساجد را فرمودند. بنابراین بحث امروزمان درباره ی احکام مساجد است.

‌الأوّل: یحرم زخرفته، أی ‌تزیینه بالذهب، بل الأحوط ترک نقشه بالصور‌.[1]

الان مسجدی نداریم که اینطور نباشد اما ایشان فتوای به حرمت دادند و مشهور میان اصحاب هم این حرمت را فرمودند که طلاکاری کردن، به کار بردن کاشیهای نقش‌دار و بالاخره نقاشی کردن مسجد توسط نقاش، حرام است.

این مسئله انصافاً مسئله ی مشکلی است. از یک طرف این حرمت را فرمودند و از طرف دیگر حتی در میان وهابیها نیز این رسم هست که در مسجدها نقشه می‌کشند و کاشیکاری می‌کنند و گنبد را طلاکاری می‌کنند. آیا این موردی بوده است! یعنی مثلاً در آن زمانها پیغمبر اکرم قبل از اینکه وارد مدینه شوند، مسجد قبا را ساختند و بعد که به مدینه آمدند اول کاری که کردند، ساختن مسجد بود. خودشان هم در ساختن مسجد کمک می‌کردند. اما مسجدی که پیغمبر اکرم می‌ساختند فوق‌العاده ساده بود. چهاردیواری با گل و سقفی با لیف خرما درست می‌کردند. فرشی هم نداشت و معمولاً روی زمین سفت بود. کم کم ساده کاری مقداری بیشتر شد و الان رسیده به آنجا تزیّن مسجد از لوازم اولیه است، مخصوصاً حرمهای مطهر. ما مقیدیم که حتی خانم طلای خود را بدهد تا مثلاً گنبد حضرت رضا یا سرّ من رأی را درست کنند.

مرحوم سیّد و دیگران مسئله را گفتند و رد شدند و اگر مطالعه کرده باشید، می‌بینید که مرحوم سید فرمودند:

باید طلاکاری نشود و أحوط وجوبی هم اینست که کاشیکاری نشود. از طرف دیگر تزیین شعائر ﴿وَمَنْ يُعَظِّمَ شعائِرَ اللّه فَإنَّها مِن تَقْوي القلوب﴾.

الان حرم حضرت رضا «سلام‌الله‌علیه» که بالاترین نقشه‌ها را دارد و روز به روز هم اضافه می‌شود و وقتی از مراجع می‌پرسند این کار درست است یا نه، همه ی آنها می‌گویند درست است. یا مثلاً الان یک عنوان ثانوی پیدا شده، مخصوصاً راجع به اصفهان، مثل مسجد امام یا مدرسه امام صادق یا مسجد شیخ لطف الله. اینها از افتخارهای شیعه است. در سال چندین هزار نفر به عنوان باستان شناسی می‌آیند و به مسلمانها و این گنبد و ساختمان آفرین می‌گویند. الان باید مواظبت کامل از اینها بشود، مثلاً مسجد امام که ضربه می‌خورد، داد همه بلند است که دیدم یک کاشی از گنبد مسجد امام یا مسجد شیخ لطف الله افتاده است. این قضیه باستان شناسی یک عنوان ثانوی برای تشیع و برای ایرانیها شده است. خود حرم مطهر و ضریح مطهر لاأقل از نقره است و بالاخره تشریفاتی که در حرمهای مطهر است، چه عموم مردم و چه خواص و چه مراجع می‌گویند خیلی خوب است. الان نمی‌توانید مرجعی را پیدا کنید که بگوید این کار حرام است و العیاذبالله خراب کنید. لذا نمی‌دانم چه شده که مرحوم صاحب جواهر و دیگران و من جمله مرحوم سیّد فرمودند و بدون حرف از آن گذشتند. اما از آن طرف نیز همین مراجع تأکید دارند در شعائر اسلامی و تزئین حرمها و حتی مثلاً چند سال قبل طلای گنبد حضرت معصومه را عوض کردند و خیلی از مراجع پول دادند. بنابراین باید بگویند همه ی اینها افتخارهای ماست و هرچه بیشتر باشد بهتر است. مثلاً الان وضع مردم بد است اما اگر به این مردم بگویند که می‌خواهیم گنبد امیرالمؤمنین را متزین به طلای تازه کنیم، شاید یک ماه طول نکشد که می‌گویند پولش رسید. یکی گوشواره می‌دهد و یکی طلای در سینه ی خود را می‌دهد و یکی پولهای در بانک را می‌دهد و فقیر و متوسط و دارا این کار را انجام می‌دهند. آیه ی ﴿وَمَنْ يُعَظِّمَ شعائِرَ اللّه﴾ نیز مسلّم این را می‌گیرد. حتی وهابیها هم که همه چیز را حرام می‌دانند، تزینهایی در مدینه و مکه دارند و هرکدام روی کار آمدند، عمران آبادی به رسم روز می‌سازند. شاید از روزی که وهابیها آمدند و اینجا را تخریب کردند، گنبد پیغمبر را تزین کردند. البته می‌گویند حرام است اما برای اینکه عقب نمانند، نسبت به چند سال قبل ترقی کرده است. لذا مطالعه کنید که چرا قدماء و متأخرین می‌گویند «یحرم زخرفته، أی ‌تزیینه بالذهب، بل الأحوط ترک نقشه بالصور» و این بل الأحوط مرحوم سیّد نیز برای اینست که مثل اینکه می‌خواهد روایات را مختص طلاکاری کند اما دیده در روایتها علاوه بر طلاکاری، نقشه کاری هم هست، لذا یحرمُ را اختصاص داده به طلاکاری و گفته نقشه کاری ترک شود با احتیاط واجب. آنچه مسئله ی الان است، باید بگوییم «یستحبُ بل یجبُ» تزئین حرمهای مطهر. راجع به مساجد نیز همین است، یعنی مستحب است که مساجد ما باستان شناسی شود. مستحب است که وقتی در مسجد می‌آیند به این کسی که مسجد را ساخته و کسی که مواظبت از نظافتش می‌کند، آفرین بگویند. آن وقتها که قالی نداشتند، در تمام مسجد حصیر بافتنی می‌انداختند و کم‌کم زیلو جلو آمد اما زیلوهایی که فوق‌العاده سفت بود. بالاخره الان مردم حاضر نیستند در مسجدشان زیلو باشد. تا می‌گویند مسجد فرش ندارد یا فرشها قدیمی شده، همین مردمی که وضع مالی بدی دارند، طولی نمی‌کشد که مسجد را هم متزین می‌کنند و هم از نظافتش مواظبت می‌کنند. هرچه بالاتر باشد، بیشتر این کار را می‌کند. عجب اینجاست که در رساله‌ها آمده «یحرم زخرفها یا یحرم تزئینها»، اما راجع به مساجد چیزی ندارند و لذا مرحوم سید در اینجا احکام مساجد را فرمودند. اگر شما واجب دانستید، باید راجع به همه باشد و اگر مستحب یا مکروه دانستید باید راجع به همه باشد.

الان جمهوری اسلامی، امامزاده‌ها را احیاء می‌کند و و بقاع فراوانی را آباد کرده است و راجع به امامزاده‌ها خیلی فعالیت می شود. یا به عنوان مثال مسجد شیخ لطف الله از نظر کاشیکاری خیلی بالاست و خیلی بالاتر از مسجد امام است، حال آیا کسی می‌تواند بگوید اینها را خراب کنید برای اینکه مسجد باید کاشیکاری نباشد!

حال در «یحرم نقشه بالصور»، مرحوم سید احتیاط واجب کرده و مرحوم صاحب جواهر و دیگران گفتند نه، و به عبارت دیگر گفتند مسجد باید ساده باشد و هرچه بشود ساده زیستی در مسجد مراعات شود باید بشود. اگر بگوییم روایت موردی بوده، یعنی بعضی اوقات روایت سالبه به انتفاء موضوع می‌شود و یک موضوع دیگر به جای آن می‌نشیند. بگوییم یحرم راجع به زمان پیغمبر و ائمه ی طاهرین بوده و اما فعلاً یجب و یستحب است و باید بگوییم به عنوان ثانوی، کاشیکاری مساجد مستحب است.

بعد صحبت می‌کنیم که صورت باید رو به رو نباشد و آیا می‌شود پشت سر باشد یا نه!، یا مثل عکس شهدایی که در مساجد هستند باید باشد یا نباشد! بگوییم همه ی اینها موردی است. اگر عرف بپسندد، مطلقا جایز است و اگر عرف نپسندد، مطلقا جایز نیست. بنابراین بدهیم به دست عرف. اسم این را روایات موردی می‌گذارند. یعنی یک مورد گاهی هست و مورد دیگر سالبه به انتفاء موضوع می‌شود و گاهی نیست و موضوع جدید پیدا می‌شود مانند باستان شناسی الان. بنابراین دائرمدار موضوع مستحسن هستیم. هرکجا پیدا شد، می‌گوییم جایز است و هرکجا پیدا نشد، بگوییم حرام است. ایا می‌توان این را گفت؟!

علی کل حال معلوم است در وضع فعلی مساجدی که می‌سازند و حرمها و امامزاده‌هایی که می‌سازند، اگر از شعائر اسلامی باشد، بگوییم ﴿وَمَنْ يُعَظِّمَ شعائِرَ اللّه فَإنَّها مِن تَقْوي القلوب﴾ و یحرم از اینها بیرون است.