درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: 1- وجوب مراعات قبله، 2- احکام خلل در قبله/ احکام قبله/ کتاب الصلاة// نکته‌ی اخلاقی

1ـ نمازهای واجب، و نمازهای مستحب، اگر به طور عادی می‌خواند. و به قول امام صادق «سلام‌الله‌علیه» «لاصلاة الاّ الی القبلة».

2- اگر کسی در حال مردن است، باید او را رو به قبله بکشانند، به طوری که به پشت خوابیده باشد و پاهای او رو به قبله باشد. این برای محتضر واجب است، اگر کسانی که زنده‌ هستند کوتاهی کنند و حتی دربارۀ شیخ انصاری «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» دارد که ایشان اسهال داشتند و ایشان را رو به قبله می‌کشاندند و ایشان خودشان را به طرف دیگر می‌کشاندند که تخلیۀ ایشان رو به قبله نباشد و می‌فرمودند دو تکلیف هست. یک تکلیف اینکه شما باید مرا رو به قبله بکشانید و یک تکلیف هم برای من که باید رو به قبله تخلّی نداشته باشد و بالاخره در این جزر و مد، شیخ انصاری «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه»‌ از دنیا رفتند. علی کل حال واجب دوم برای کسانی که مواظب مریض دم مرگ هستند، کشان او رو به قبله است.

3- نماز میت. نماز میت گرچه نماز نیست، اما چون دستورهایی هست برای اینکه رو به قبله باشد و وضع میت چگونه باشد، لذا اسمش را نماز میت گذاشتند و باید رو به قبله باشد و باید آن پنج تکبیر که چهار تکبیرش دعا دارد و اگر کسی بخواهد واجبش را به جا بیاورد خیلی مختصر و اگر مفصل به جا بیاورد خیلی متوّل است و این هم باید رو به قبله باشد.

4- میتی را که می‌خواهند دفن کنند، باید به طرزی که مفصل درباره‌اش گفته شده، دفن کنند. این هم یک ضرورت و یک مفصل دارد که هم ضرورت و هم مفصّلش را گفتند و حتی در رساله‌های عملیه هم آمده، چه رسد به عروه و جواهر.

5- ذبح حیوان یا نحر شتر است. در اینکه آن گوسفند باید سر تا پایش رو به قبله باشد و یا شتری که ایستاده باید رو به قبله بایستد، شکی نیست و این واجب است و اگر کسی عمداً ترک کند، ذبیحه، میته است. اما حرف در اینست که بدن این حیوان که رو به قبله است و بدن آن کسی که ذبح یا نحر می‌کند، آیا باید رو به قبله باشد یا نه! این مسئله اختلافی است و مشهور در میان اصحاب و من جمله مرحوم سید در اینجا جزماً می‌فرماید باید رو به قبله باشد.

یستحبّ الاستقبال فی مواضع: حال الدعاء، و حال قراءة ‌ ‌القرآن، و حال الذکر، و حال التعقیب، و حال المرافعة عند الحاکم، و حال سجدة ‌ ‌الشکر و سجدة التلاوة، بل حال الجلوس مطلقاً.‌[1]

‌عبارت را باید اینطور معنا کنیم که انسان وقتی می‌خواهد بنشیند، مستحب است که رو به قبله بنشیند، اما اگر می‌خواهد قرآن بخواند، مستحب‌تر است. اگر می‌خواهد تعقیبات نماز بخواندو رابطه با خدا داشته باشد، مستحب‌تر است. لذا فرمایش ایشان را که می‌فرمایند «بل حال الجلوس مطلقاً»، باید همینطور معنا کنیم که «یستحب الجلوس الی القبلة مطلقا»، اما در حال رابطه با خدا، مستحب‌تر و افضل است.

‌ ‌لو أخلّ بالاستقبال عالماً عامداً بطلت صلاته مطلقاً، و إن أخلّ ‌ ‌بها جاهلاً ‌أو ناسیاً أو غافلاً أو مخطئاً فی اعتقاده أو فی ضیق الوقت،فإن کان‌ ‌منحرفاً عنها إلی ما بین الیمین و الیسار صحّت صلاته،ولو کان فی الأثناء مضی ‌ ‌ما تقدّم واستقام فی الباقی؛ من غیر فرق بین بقاء الوقت وعدمه، لکن الأحوط ‌ ‌الإعادة فی غیر المخطئ فی اجتهاده مطلقاً، و إن کان منحرفاً إلی الیمین و الیسار ‌ ‌أو إلی الاستدبار،فإن کان مجتهداً مخطئاً أعاد فی الوقت دون خارجه، و إن کان ‌ ‌الأحوط الإعادة مطلقاً، سیّما فی صورة الاستدبار، بل لا ینبغی أن یترک فی هذه ‌ ‌الصورة، وکذا إن کان فی الأثناء‌، و إن کان جاهلاً أو ناسیاً أو غافلاً فالظاهر ‌وجوب ‌الإعادة فی الوقت وخارجه.‌[2]

یک قاعدۀ کلی می‌توان گفت که اگر کسی عمداً رو به قبله نایستد. می‌داند قبله از کدام طرف است اما تسامح و تساهل کرد و رو به قبله نایستاد. اگر مثل اصفهان مقداری قبلۀ آن کج باشد، طوری نیست برای اینکه این مقدار خیلی اهمیت ندارد برای اینکه اول کار که وارد شدیم،‌گفتیم مراد از استقبال یعنی سمت و طرف؛ ﴿... فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ...﴾[3]

مسئله دوم اینکه اگر عمداً نباشد، آنگاه در هر صورتی مطلقا باید بگوییم اشکال ندارد. اگر نسیاناً باشد، اشکال ندارد و قبله ساقط است. مثل آنجا که وقتی نمی‌تواند قبله پیدا کند، قبله ساقط است، در اینجا هم قبله ساقط است. و قاعدۀ رفع، می‌گوید اگر کسی نسیاناً عمل را به جا آورد، عملش درست است، به قاعدۀ رفع. «رفع عن امّتی تسعه»، یکی جهل است و یکی نسیان.

حضرت فرمودند لازم نیست لباسهایت را از پا دربیاوری و لازم هم نیست به مطاف برگردی و محرم شوی. از همین جا محرم شو و حجت را به جا بیاور و سال آینده هم لازم نیست دوباره حجت رابه جا بیاوری. بعد حضرت فرمودند: «ای رجل رکب امراً بجهالة فلا شیء علیه»[4] ، هرکسی جهلاً نماز باطلی بخواند، نمازش درست است یا اگر روزۀ‌باطلی بگیرد روزه‌اش درست است و «الجاهل المقصر کالعامد مطلقا الاّ ما أخرجه الدلیل».

روایتی را نقل می‌کنند که اگر کسی عقل بیداری داشته باشد که آن عقل، او را موعظه کند؛ اگر کسی وجدان اخلاقی و نفس لوامه داشته باشد که جلوی گناه او را بگیرد؛ و اگر کسی رفیق خوبی داشته باشد که او را ارشاد کند؛ این سه چیز موجب می‌شود که سعادت پیدا کند، و اما اگر یکی از این سه چیز را نداشته باشد، «مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَاعِظٌ مِنْ قَلْبِهِ وَ زَاجِرٌ مِنْ نَفْسِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرِینٌ مُرْشِدٌ اسْتَمْکَنَ عَدُوَّهُ مِنْ عُنُقِه»[5] ، دشمن درون و دشمن بیرون را بر سر خودش مسلّط کرده است. به قول امام صادق «سلام‌الله‌علیه» دشمن را بار روی گردنش کرده است و ما باید عقل بیدار داشته باشیم. امام صادق در فرق بین عاقل و احمق می‌فرمایند عاقل آنست که فکر داشته باشد، عاقل کسی است که فکر می‌کند و بعد عمل می‌کند و احمق آنست که اول کارش را می‌کند و بعد پشیمان می‌شود. ما از عقل و این پیغمبر خدادادی باید خیلی استفاده کنیم.

این قانون مراقبه که علمای علم اخلاق درست کردند، قاعدۀ زیبایی است. ما باید خیلی از نفس لوامه استفاده کنیم. خدا به آن قسم خورده است: ﴿لا أُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَةِ، وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ﴾[6] [7]

انسان گاهی بی‌عقل می‌شود و دست به هر کاری می‌زند و گاهی هم نفس لوامه را می‌کشد و نفس لوامه نمی‌تواند کار کند و گاهی هم به جای رفیق خوب، رفیق بد پیدا می‌کند. اگر رفیق خوب نداشته باشیم، اشتباهات ما زیاد می‌شود. اگر نفس لوامه نداشته باشیم، شیطان درون و شیطان برون بر سر ما مسلط می‌شوند. اگر عقل بیدار نداشته باشیم، قرآن می‌فرماید: ﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْی فَهُمْ لاَ یعقِلون﴾[8] ، کور و کر و لال است در حق، برای اینکه عقل ندارد.