درس خارج فقه آیت الله مظاهری

﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌﴾ ﴿التوبة، 103﴾.

در آیۀ‌دیگر می‌فرماید: َ ﴿لَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌﴾﴿التوبة، 104﴾؛ پروردگار عالم است که توبه را از بندگانش قبول می‌کند و صدقات را هم از بندگانش قبول می‌کند؛ لذا همینطوری که (وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَی‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ) ﴿الأنفال‌، 41﴾، همینطور هم هست که: «واعلموا انّما اذا وجب علیکم الزکاة فللّه الزکاة»،‌چه زکاتی که به فقیر می‌دهی به خدا داده‌ای. لذا وَسَخ یعنی چه؟!

اگر بگوییم مثلاً تا زکات مال را ندهی مال حرام است، پس خمس نیز همینطور است. برای اینکه اگر کسی خمس مالش را ندهد، تا خمس ندهد این مال آلوده است،‌ لذا وَسَخ را اینطور نیز نمی‌شود معنا کرد و همینطور که مشهور شده، خمس پاکیزگی دارد و اما زکات چرکی دارد، لذا چون چنین است می‌گویند خمس را به سادات بدهید چون مهذب است و مرتبه دارد و اما زکات را به غیر سادات بده برای اینکه فقرا آن عظمت را ندارند. اینطور معنا کردن مشکل است اما مشهور شده و در روایات آمده است. لذا از نظر تز﴿کیه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا﴾ ﴿الشمس‌، 9﴾؛ هیچ تفاوتی بین خمس و زکات نیست. تا خمس دهد آن مال وَسَخ است و تصرف در آن مال حرام است. همچنین تا زکات ندهد، آن مال وَسَخ است و تصرف در آن حرام است. وقتی خمس بدهد، آن مال پاکیزه می‌شود و وقتی زکات دهد، آن مال پاکیزه می‌شود و بعد از خمس و زکات، این مال طاهر و مطهر است و باید تفاوتی بین خمس و زکات نباشد.

روایات فراوان است و قضیه هم مفروغٌ عنه گرفته شده و من جمله در عروه و حتی در رساله‌های عملیه هم آمده که زکات به سادات نمی‌رسد برای اینکه وَسَخ است، اما خمس این وساخت و چرکی را ندارد، پس مربوط به سادات است. روایت هم می‌فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِنَّ الصَّدَقَةَ أَوْسَاخُ أَيْدِي النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَيَّ مِنْهَا وَ مِنْ غَيْرِهَا مَا قَدْ حَرَّمَه‌». درحالی که زکات موجب حلیت مال و خمس نیز موجب حلیت مال است و هر دو پاک و پاکیزه است، بلکه در قرآن می‌فرماید: (إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ...) و در جای دیگر می‌فرماید (انَّما الصدقاتُ لله). همۀ شما شاید برای مریدها خواندید و روایت هم دارد که کسی که صدقه می‌دهد، به خدا داده است و در مرتبۀ دوم به فقیر داده است. حتی در بعضی روایات، تشبیهی هم شده و می‌فرماید وقتی صدقه می‌دهی دستت را ببوس برای اینکه این دست صدقه را به خدا داده است و بوسیدن این دست مستحب است. علی کل حالٍ زکات و خمس مثل نماز است. همینطور که نماز لله است، زکات هم لله است و لذا اگر در زکات قصد قربت نشود، زکات باطل است، چنانچه اگر در خمس هم قصد قربت نشود، آن هم باطل است. در خمس باید لله باشد یعنی باید به خدا بدهیم. در زکات هم باید لله باشد، در نماز هم باید لله باشد. لذا خمس را به سید و زکات را به شیخ می‌دهد و این نقص برای هیچکدام نیست بلکه هر دو لله است و هر دو را به خدا داده است، همینطور که قرآن می‌فرماید: (﴿أَ لَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌)﴾ ﴿التوبة، 104﴾، خدا صدقات را می‌گیرد و شاید صدقات در اینجا منظور صدقات واجب مثل خمس و زکات و صدقات مستحب مثل صدقاتی باشد که به برای کمک به فقرا می‌دهیم. بنابراین هر دو پاک است و برای این پاک کننده است. همینطور که خمس پاک کننده است، زکات نیز پاک کننده است.

چیزی به نظر من می‌رسد که فرق بین خمس و زکات اینست که خمس مربوط به ولایت است. به عبارت دیگر حقّ‌الولایه و حقّ السلطنة است، اما زکات، حقّ السلطنة نیست بلکه حقّ الفقراست. ﴿(َ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَی‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبَى وَ الْیتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ مَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یوْمَ الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ﴾ ﴿الأنفال‌، 41﴾.