رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي‌

 

 عبارت مرحوم سیّد در مسئله 37 این بود که: لا يَجوز للمملوك النظر إلی مالكتـه و لا للخصيّ النظر إلى مالكته أوغيرها، كما لا يجوز للعنّين و المجبوب بلاإشكال، بل و لا لكبير السنّ الذي هو شبه القواعد من النساء على الأحوط.

 تقریباً کسانی که تمایل به شهوت ندارند و یا فکرش را نمیکنند، مرحوم سیّد سه فتوا در این مسئله دادند.

 یکی اینکه غلام به ارباب زنش نظر کند. یعنی زنی او را خریده و حالا بخواهد به او نگاه کند. یا همان مملوک را خصیّ کردند و حالا این بخواهد به آن خانم نظر کند؛ فتوا دادند که لایَجوز. در مقابل عامّه که خیلی داغ میگویند یَجوز. و ائمه طاهرین (علیهمالسلام) حسابی در مقابل آنها قد علم کردند و میفرمایند لایَجوز. البته روایاتی هم هست که میگوید یَجوز. خواه ناخواه آن روایتها حمل بر تقیّه میشود. لذا مرحوم سیّد در این فتوایشان، جزماً اما نه بلااشکال برای اینکه اشکال هست و اشکالش هم تعارض در روایات است. بعضی هم فرمودند که یَجوز به خاطر اینکه این اصلاً به ذهنش نمیآید که بخواهد کاری با اربابش بکند و چنین جرئتی ندارد که حرفی بزند یا نگاهی کند. البته معلوم است که این حرف عامیانه است و عامیانه یعنی اینکه سنّیها با آن فکرشان گفتند، اینکه در نظر خواه بتواند یا نتواند، اگر شهوت آمیز باشد، حرام است. آنگاه همان اختلاف در صورت که آیا حرام است یا نه؛ هرچه گفتیم. حال میخواهد احتمال اینکه زنا کند یا احتمال اینکه زنا نکند، اینها ظاهراً یک استحسان است که عامه درآوردند. فقهی آن همین است که مرحوم سیّد و صاحب جواهر فرمودند و روایات ما میگوید جایز نیست و عامه میگویند جایز است و روایات حمل بر تقیّه میشود. حال علاوه بر اینکه حمل بر تقیّه میشود، اصلاً روایتها معرضٌ عنها عندالاصحاب است. بعد میفرمایند: كما لا يجوز للعنّين و المجبوب بلاإشكال، این علی الظاهر در میان عامه هم عنّین و مجبوب است. فرق بین عنین و مجبوب اینست که عنّین، آلت رجولیت دارد اما نعوظ ندارد و مجبوب آنست که آلت رجولیت هم ندارد. معمولاً تمایل هم نیست. این بلااشکال نمیتواند به زن نامحرم نگاه کند، حال اینجا قضیه ارباب نوکری و غلام و مملوک و مالک هم نیست. چرا نمیتواند؟ برای اینکه بالاخره روایات عمومات، قُل للمؤمنین یَغضوا من أبصارهِم و قُل للمؤمنات یغضضن من أبصارهنّ؛ اینها او را میگیرد برای اینکه مرد است و چون مرد است، بنابراین باید نگاه نکند یعنی تفاوتی با مردها ندارد، و چون اختلاف نیست، روایت بر جواز نیست؛ لذا مرحوم سیّد فرمودند بلااشکالٍ، درحالی که اشکال هست. برای اینکه بعضیها فرمودند که این غَيْرِ اولِى الْارْبَةِ مِنَ الرِّجالِ، این را میگیرد و علت حکم هم اینکه نامحرم نمیتوانند به همدیگر نگاه کنند، به خاطر آن شهوت و تحریک است و چون در اینجا نیست، بنابراین هم حکمت حکم نیست و هم آیه شریفه که میفرماید: وَ لايُبْدينَ زينَتَهُنّ تا میرسد به آنجا که غَیرِ اُولِی الاِربَةِ، و معنای غَیرِ اُولِی الاِربَةِ را گفته یعنی آن کسی که اصلاً تمایل در وجود او راه ندارد. گفته خود آیه میگوید در عنّین و مجبوب و امثال اینها، نگاه کردن به نامحرم طوری نیست. چنانچه مرحوم صاحب جواهر راجع به عنّین و مجبوب، میفرماید بلااشکال اما راجع به پیرمردی که نظیر پیرزن است یعنی قواعد من النساء لایرجون نکاحاست، مرحوم صاحب جواهر میگویند طوری نیست. میگویند برای اینکه حکمت حکم در آن نیست و اینکه غیر اولی الاربة این را هم میگیرد. مرحوم صاحب جواهر میگویند همانطور که زن، قواعد من النساء، لازم نیست که بپوشاند، مرد هم که قواعد من الرجال است، لازم نیست که بپوشاند که مرحوم صاحب جواهر هم قیاس میکنند و البته قیاس به این معنا که القای خصوصیت میکنند و یکی هم حکمت حکم و میگویند در نگاه کردنها علت حکم و حکمت حکم، ریبه و شهوت و اینهاست. وقتی پیرمرد هیچ احتمال مفسده نداشته باشد، برای اینکه نگاه کردن به دیوار با نگاه کردن به این زن، برایش تفاوتی ندارد، پس بنابراین حکمت حکم نیست و بگوییم که پیرمرد هم مثل پیرزن است. یکی هم القای خصوصیت بکنیم و بگوییم پیرزن با پیرمرد تفاوت ندارد. همینطور که قرآن میگوید پیرزن لازم نیست چادر سر کند و صورتش را بپوشاند، پیرمرد هم لازم نیست با القای خصوصیت، اگر به نامحرم نگاه کند، طوری نیست و لازم نیست که نگاه نکند. قدری بالاتر دلیل سوم، اُولی الاربة است که آیه میفرماید: غَيْرِ اولِى الْارْبَةِ، و چون غیراولی الاربة است، بنابراین اشکال ندارد. این حرفهای صاحب جواهر است.

 مرحوم سیّد راجع به عنّین و مجبوب میفرمایند نه، بلااشکال نگاه کردنش حرام است. حال چرا حرام است؟ میفرمایند برای اینکه آن روایاتی که داریم، عامّه میگویند جایز است، اینجا نیست و راجع به عنّین و مجبوب نیست، بنابراین عمومات این را میگیرد؛ و وقتی عمومات این را گرفت، غیراولی الاربة هم مربوط به اینها نیست و مربوط به دیوانههاست. بنابراین بلااشکال، عنّین و مجبوب نمیتوانند به نامحرم نگاه کنند. و اما وقتی میرسند به قواعد من النساء، در این گیر میکنند. لذا فتوای سومشان احتیاط وجوبی است. برای اینکه میبینند القای خصوصیت کردن، کار مشکلی است و از آن طرف هم از نظر ذوق فقهی، حرف صاحب جواهر، حرف خوبی است، لذا چون نمیتوانند فتوا بدهند، پس احتیاط واجب کردهاند.

 روایاتی راجع به غَيْرِ اولِى الْارْبَةِ دارد که ائمه طاهرین(ع) مقیّدند و مصداقش را سفیه قرار دادند. میگویند آن مردی که در خانه است اما سفیه و احمق است و اصلاً این چیزها سرش نمیشود و مثل بچه غیرممیّز است. میگویند مراد اینست. خوب اگر بخواهیم به روایتها بچسبیم، آنگاه نمیشود حرف صاحب جواهر را درست کرد. اما اگر کسی بگوید روایتها از باب مصداق است و نه خصوصیت؛ آنگاه میشود حرف صاحب جواهر را درست کرد.

 حال روایت را بخوانیم.

 روایتها از نظر سند صحیح است و از نظر دلالت هم صحیح است. فقط همین است که آیا از باب مصداق است و یا عمومیّت دارد.

 

 روایات باب 111 از ابواب مقدمات نکاح:

 روایت 1: صحیحه زراره، سئلت أباجعفر علیه السلام عن قوله أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ، این کیست؟! که قرآن میفرماید: وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ تا برسد به اینجا که، أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ. آنهایی که تابع شما هستند، یعنی استقلال فکری ندارند، اینها صاحب اربة هستند یعنی عقل ندارند و اصلاً اریب به معنای عقل است و غیر أولی الاربة یعنی تابع شماست و استقلال فکری ندارد برای اینکه عقل ندارد. این ظاهر آیه است.

 حضرت فرمودند مراد از، الاحمق الّذی لایأتی النّساء. آن سفیهی است که اصلاً زن و مرد برای او یکسان است. حال میشود گفت که این باب مصداق است؟!. حضرت فرمودند الاحمق الّذی لایأتی النّساء، یک مصداقش است و مصداق دیگر هم آن پیرمرد افتاده است، آیا میشود این را گفت؟! یک مصداق دیگرش هم عنّین و مجبوب است. که صاحب جواهر راجع به عنّین و مجبوب نتوانستند بگویند ولی بعضی از بزرگان گفتند که این تابعین، عنّین را میگیرد و مجبوب را میگیرد و حتی غلام را هم میگیرد. یعنی آن غلامی که هیچ تخیّل نمیکند که میشود با اربابش کارهایی کرد. بعضی از بزرگان گفتند این تابعین همه اینها را میگیرد. اربة را هم معنا کردند به معنای احتمال مفسده و حالا این را از کجا آوردند. اریب و اربة غیر از ریبه است. ریبه به معنای شک و شبه و احتمال مفسده است اما اربة یعنی عقل؛ لذا خوب است که آن غلام و مجبوب و عنّین را کنار بگذاریم و اما این سفیه یا این پیرمرد باقی میماند. سفیه قدر متیقّن آیه شریفه است که الاحمق الّذی لایأتی النّساء. آنگاه غیرمتیقّن هم دارد که آن پیرمرد است. گفتن این مشکل است. با لفظ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ، صاحب جواهر گفتند که انصافاً گفتن مشکل است. شاید کسی بگوید از والقواعد من النساء اللاتی لایرجون نکاحا، بهتر بشود القای خصوصیت کرد تا تمسّک به این َوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ کرد. همینطور است. یعنی حرف مرحوم سیّد جا میافتد. مقداری هم ما و شماها جرئت بیشتر بکنید و بگویید این روایتها از آن کسی است که مثل، أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ است. یعنی هیچ چیزی سرش نمیشود و اما اگر چیزی بفهمد مثل پیرمرد که نه اینکه نمیتواند بلکه تمایل ندارد. یک دفعه چیزی سرش نمیشود که همان غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ است. اما اگر پیرمرد باشد و چیزی سرش شود، نمیتواند اما تمایل هست. لذا این ایراد هم به صاحب جواهر هست که آقای صاحب جواهر شما چنین پیرمردی را سراغ دارید که اصلاً تمایل نداشته باشد. من خیال میکنم شما هم بپسندید و اصلاً این سه فتوا را یک فتوا کنید و بگویید که: قُل للمؤمنین یَغضوا من أبصارهِم و قُل للمؤمنات یغضضن من أبصارهنّ، اینها همه را میگیرد. غلام باشد یا عنّین باشد یا مجبوب باشد و یا تمایل نباشد و یا پیرمرد باشد و تمایل داشته باشد اما نتواند کاری بکند،همه اینها را این قُل للمؤمنین یَغضوا من أبصارهِم و قُل للمؤمنات یغضضن من أبصارهنّ میگیرد. بالاخره عمومات میگوید که زن نامحرم و مرد نامحرم باید خود را از یکدیگر بپوشانند و به یکدیگر نگاه نکنند. حال آیه باشد که آقایان تمسّک کردند و ما اشکال کردیم یا نه؛ اما این یک عامّی است که مسلّم به عامه و خاصه است که اسلام میگوید مَحرم و نامحرم داریم. نامحرم باید خود را از یکدیگر بپوشانند. حال آن کسانی که میگویند وجه و کفین، استثنی است که استثنی است و آن کسانی که میگویند وجه و کفین استثنی نیست، پس استثنی نیست. اما این عام بین سنّی و شیعه و در فقه ما یک ضرورت است. شکی در این نیست. باید مرد از زن و زن از مرد خود را بپوشانند و بین محرم و نامحرم فرق باشد. شما هرجا استثنی دارید که بزنید و هرکجا ندارید، میمانید. در راجع به غلام و عنّین و مجبوب و اینها که دلیل ندارید، فقط قواعد من النساء میماند که استثنی میزنید. حال اگر مرد را هم بخواهیم ملحق به زن کنیم، با استحسان. بگوییم زن که اینطور است پس مرد هم اینطور است و این استحسان میشود و استحسان که در فقه ما حجت نیست. لذا فرمایش صاحب جواهر درست نیست بلکه مقداری بالاتر بگویید وجوب مرحوم سیّد هم درست نیست. همانطور که مرحوم سیّد راجع به عنّین و مجبوب میگویند بلااشکال؛ شما هم راجع به پیرمردها بگویید بلااشکال و مخصوصاً با این جملهای که من عرض کردم، پیرمرد ممکن است که نتواند کار کند اما میخواهد و اما یک پیرمرد پیدا کنیم که نخواهد و عنّین شود، نیست. پیرمردها عنّین نمیشوند و وقتی عنّین نشدند، خواه ناخواه آن تمایل هست پس میگوید نگاه نکن برای اینکه تحریک میشوی و کاری هم نمیتوانی انجام دهی. در آنجا هرچه راجع به پیرزن گفتیم تمام شد و ما گفتیم فقط برداشتن چادر است که آن را هم قرآن میگوید اگر برندارد، خیلی خوب است. حال اینجا بحث ما اینست که آیا میتوانیم قیاس کنیم و قیاس یعنی استحسان و یعنی القای خصوصیت. القای خصوصیت کنیم و بگوییم حالا که پیرزن میتواند در مقابل نامحرم چادر نداشته باشد، پس پیرمرد هم میتواند به زن جوان نگاه کند. برای اینکه او لایرجون نکاحاست و این هم لایَرجون نکاحاست. مرحوم صاحب جواهر این را میگویند. به صاحب جواهر عرض میکنیم که بله، درست است و این لایرجون نکاحاست اما اگر به راستی عنّین شود و آدم بتواند یک القای خصوصیتی کند که این هم نمیشود و اما اگر پیرمرد عنّین نباشد، الان تمایل دارد اما نمیتواند کاری کند. شارع مقدس میگوید این تمایلت را اگر میتوانی از راه حلال و اگر نمیتوانی نگاه نکن برای اینکه تحریک میشوی و صدمه میخوری.

 شما اول مخصص درست میکنیدو بعد تخصیص میزنید. ما که حرفی نداریم. هرکجا استثنی دارید، تخصیص بزنید. راجع به قواعد من النساء دلیل دارید، تخصیص بزنید. راجع به مرد که قواعد من الرجال است دلیل ندارید، پس نمیتوانید تخصیص بزنید. اگر میخواهید دلیل درست کنید، باید القای خصوصیت کنید و نمیشود القای خصوصیت کرد برای اینکه بین زن و مرد تفاوت دارد. برای اینکه به این مرد میگویند نگاه نکن برای اینکه تحریک میشوی و هرکه پیرمرد باشد و به جوانی نگاه کند، تحریک میشود و قرآن میگوید نگاه نکن. ظاهراً با این عرض من باید این مسئله 37 را اینطور کنیم و ظاهراً خیلی خوب در میآید که بگوییم: لا يَجوز للمملوك النظر إلی مالكتـه، معلوم است و فقط عامه میگویند نه و اجماع داریم که شیعه میگوید آری. و لا للخصيّ النّظر إلى مالكته أوغيرها، این تفاوت با آن مملوک ندارد و آن مملوک میتواند کاری بکند و نباید نگاه کند و اما این میخواهد اما نمیتواند کاری بکند، كما لا يجوز للعنّين و المجبوب بلاإشكال، این هم بسیار خوب است. بل و لا لكبير السنّ الذي هو شبه القواعد من النساء بلا اشکال. و حالا بلااشکال را هم نگویید، میشود گفت لایجوز. مرحوم سیّد یک علاقه خاصی به علمیت جواهر دارد و درست هم هست و باید همه همینطور باشیم، از همین جهت هم وقتی عروه را با جواهر تطبیق دهیم، میبینیم که فروعات جواهر همه آمده و مرحوم سیّد خیلی به جواهر علاقه دارد. نقل میکنند که مرحوم سیّد فرموده من هفت دوره جواهر دیدم. چون صاحب جواهر فرمودند که قواعد من الرجال مثل قواعد من النساء است و مرحوم سیّد نتوانستند درست کنند. ؟؟؟؟

 مسئله 38:

 مسئله 38 را اگر نفرموده بودند، بهتر بود و اینکه فرمودند و متعرض شدند، به خاطر اینکه دو روایت هست و روایتها ضعیف السند است اما مثل اینکه مأمورٌ به عندالاصحاب است یعنی در متون فقهیه مثل لُمعه و شرح لمعه و مثل یک امر مسلّم گرفتن و مثل اینکه روایت، مأمورٌ به عندالاصحاب شده است.

 الأعمى كالبصير في حرمة نظرالمرأة إليه. این که گفتن ندارد و معلوم است که مرد و زن کور باشند یا چشم دار باشند. اگر زن کور است، مرد که چشم دارد و نمیتواند به او نگاه کند. یا مرد کور است، اگر گفتید که به بدن مرد نمیشود نگاه کرد، پس به این هم نمیتوان نگاه کرد و مرحوم سیّد گفتند به صورتش هم نمیشود الاّ لضرورة. لذا معلوم است که مرد و زن ندارد اگر کور باشد یا چشم دار باشد، نمیتوانند به هم نگاه کنند. پس چرا مرحوم سیّد گفتند؟ به خاطر دو روایت است و یک مضمون هم هست. اینکه بعضی از زنهای پیغمبر نشسته بودند و ابن ام مکتوم که کور بود، وارد شد و پیغمبر اکرم (ص) به زنها فرمودند بروید. یکی از اینها گفت یا رسول الله! این که کور است و ایشان فرمودند تو که چشم داری. این را سنّیها نقل میکنند و خاصه هم نقل میکنند. اما از طریق خاصه روایت ضعیف السند است و شاید بگوییم روایت عامی است. اما مرحوم سیّد نمیدانیم چه شده که طبق این فتوا داده و همینطور که روایت است، مرحوم سیّد هم همینطور فتوا دادند که الأعمى كالبصير في حرمة نظرالمرأة إليه. اما یک اشکال میآید و آن اینست که نگاه کردن به وجه و کفین مرد، آیا جایز است یا نه؟ این همان بحث است که آیا میشود بدون ضرورت، به وجه و کفین نگاه کرد یا نه؟ مرحوم سیّد گفتند نمیشود. لذا گفتند که مرد لازم نیست بپوشاند اما زن حق نگاه کردن ندارد.این فتوای مرحوم سیّد بود. روی آن فتوا درست در میآید. اینکه حضرت فرمودند بروید، اینها که نمیخواستند به بدن ابن ام مکتوم نگاه کنند بلکه میخواستند به صورتش نگاه کنند و حضرت فرمودند او چشم ندارد، شما که چشم دارید و میتوانید به صورتش نگاه کنید و داعی ندارید، پس بروید. عرض کردم که روایتها سندش خوب نیست اما اگر روایتها را به قانون تسامح در ادلّه سنن، حمل بر استحباب کنیم که در ذیل آن یک روایت مشهور هم هست که آن روایت صحیح السند هم هست، اینکه پیغمبر اکرم(ص) روی منبر فرمودند بهترین زنها کیست؟ هرکسی چیزی گفت و سلمان از زهرا (س) پرسید و زهرا (سلام الله علیها) فرمودند: بهترین زنها آنکه نامحرم را ندیده باشد و نامحرم هم او را ندیده باشد. سلمان به پیغمبر گفت و پیغمبر گفت فدای این دختر که چقدر عالی حرف میزند. معنایش هم اینست که تا داعی نباشد، تماس مرد با زن و زن با مرد خوب است اما اگر داعی عقلائی پیدا شود، آنگاه بحثهای فقهی است که باید چه کرد ولی تا داعی عقلائی نباشد، جای زن در خانه است و تا داعی عقلائی نباشد، تماس زن با مرد و مرد با زن، معلوم است که کراهت دارد و معلوم است که استحباب اینست که زن در خانه و کار خانه و تماس با نامحرم هم اصلاً نباشد و مرد هم در کوچه و کار کوچه و تماس با نامحرم اصلاً نباشد.

 اینها مسئله اخلاقی میشود و روایتها را هم حمل بر اخلاق کنیم، همینطور که همه فقها هم فرمودند.

 و صلّی الله علی محمد و آل محمّد.