درس خارج فقه آیت الله مظاهری
کتاب الطهارة
90/02/04
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: نماز میت کسی که به دار آویخته شده است
مسئله امروز ما گرچه مبتلا به نیست اما مسئله مشکلی است و مرحوم سید مسئله را مشکلتر کردهاند لذا امیدوارم بشود از عقل شما استفاده کنیم.
مسئله راجع به این است که اگر کسی را به دار کشیده باشند خب این قاعده چه اقتضا میکند راجع به این میت؟
گاهی شرعی است این کار یعنی حکومت اسلامی او را به دار کشیده است.
گاهی هم ظلم است مثل مثلا حضرت زید را که به دار کشیدند اگر شرعی باشد این چقدر بالای دار باید باشد؟ هرچه حکومت صلاح بداند در آن زمانها وضع دار این جور بوده که فورا خفه نمیشده این را از بازوها میکشیدند بالا و آن جا در اثر تشنگی گرسنگی صدمههایی که میخورده میمرده، معمولاً هم رسم بوده سه روز بالای دار بوده بعد از مردنش و شاید هم دو روز طول میکشیده تا بمیرد بعد از دار پایین میآوردند و غسلش میدادند و کفنش میکردند دفنش میکردند، این چه دارش ظلمی باشد چه دارش حق و حکومتی اسلامی باشد این رسم این جور بوده آن وقتها از همین جهت هم یک روایت داریم که روایتش را هم حالا میخوانم اینکه امیرالمؤمنین سلام الله علیه در حیره یکی از شهرهای عراق یک کسی را به دار زدند سه روز هم روی دار بود بعد آوردند پایین و روایت دارد صلی علیه دیگر معمولاً باید روایت را این جور معنا بکنیم که غسلش دادند کفنش کردند نماز خواندند دفنش کردند شاید هم این قضیه قبلا غسلش داده بودند کفنش کرده بودند اگر یادتان باشد مسئلهاش را سابقا خواندیم که اگر کسی را بخواهند اعدامش بکنند این واجب است یا لااقل مستحب است این برود غسل بکند کفن هم به او بپوشانند بعد اعدامش بکنند خب اگر این جوری باشد دیگر کفن لازم ندارد غسل لازم ندارد صلی علیه و دفنه ظاهراً روایت این جور بوده که لازم نبوده غسلش بدهند لازم نبوده کفنش بکنند چون قبلا غسلش داده بودند کفنش کرده بودند حالا روایت دارد صلی علیه و دفنه، خب این آن وقتها دارها این جوری بوده دیگر ظلم باشد یا غیر ظلم قاعده این جوری است وقتی به دارش کشیدند دیگر بعد از سه روز پایینش میآورند اگر غسلش دادهاند اگر کفنش کردهاند که هیچ، نماز بر آن میخوانند دفنش میکنند و اگر هم غسلش ندادهاند کفنش نکردهاند وقتی از دار آمد پایین آن وقت غسلش میدهند نماز بر آن میخوانند و دفنش میکنند دیگر فرقی هم از این نظر نمیکند دار رفتن این به حق باشد یا ناحق باشد چنانچه دارهای حالا این حرفها نیست خب این را میکشند بالا دو سه دقیقه طول میکشد خفه میشود میآورندش پایین، دیگر معمولا سر دار نگه نمیدارند آن وقت که آوردند پایین اگر غسلش دادهاند کفنش کردهاند نماز بر آن میخوانند و دفنش میکنند اگر هم غسلش ندادهاند کفنش نکردهاند دیگر حالا باید غسلش بدهند کفنش کنند نماز بر آن بخوانند دفنش بکنند این هم دیگر به جور باشد یا غیر جور همین است به حق به دارش کشیده باشند به ناحق به دارش کشیده باشند الان دیگر همین جورهاست و اینکه نماز بخوانند در حالی که بالای دار است هیچ وقت واقع نمیشده است و الان هم واقع نمیشود فرقی هم بین اینکه به جور باشد یا به عدل باشد فرقی توی مسئله هم ندارد.
راجع به مردم هم این جوری است که اگر دولت به حق یا ناحق او را تجهیزات کرد که از مردم ساقط است و اگر هم نه همه مردم واجب کفایی است که این میت را مثل اینکه توی خانه مرده تجهیز بکنند غسلش بدهند کفنش بکنند حنوطش بکنند نماز بر آن بخوانند دفنش بکنند این هم فرقی ندارد که به جور باشد این که بالای دار رفته به جور باشد یا به حق باشد، این مسئله، یعنی مسئله اولا که نادر است بعد هم مسئله واضح است از نظر فقهی، در آن زمان مسئله خیلی واضح بوده الان هم مسئله خیلی واضح است ولی یک روایتهایی داریم اینکه صلی علیه در حالی که مصلوب است این را نمیدانم چه جور درستش بکنیم؟ مثلا حضرت زید را وقتی شهید شد لشکرش فرار کرد بیوفایی کردند لشکر فرار کرد یک عدهای ماندند شب این را دفن کردند و پهلوی فرات هم دفن کردند و آب هم آوردند روی قبر حضرت زید رد شد، آما نفوذی بود، فهمیدند بالاخره فردا صبح حضرت زید را از میان آب و گل بیرون آوردند و به دار کشیدند نه غسلی بود و نه کفنی بود و بالاخره به دار کشیدند یک سال هم حضرت زید به دار بود دیگر اذیت هم زیاد این میت شد و هم پایینیها اذیتش میکردند، مرغها آن بالا آشیانه گذاشته بودند روی سر مبارکش و بالاخره بعد از یک سال باز آهسته از حکومت جور، آوردند پایین و باز این جوری آن هم غسلش دادند و کفنش کردند و نماز بر آن خواندند و دفنش کردند و آن وقتها این میت بعضی اوقات سر دار میماند برای تنبه مردم، تنبه هم نه، برای تخویف مردم برای اینکه مردم بترسند و نگاه به این بکنند و خروج نکنند و امثال اینها، بالای دار بود بعضی اوقات سه روز و بعضی اوقات 10 روز و بعضی اوقات مثلا مثل حضرت زید یک سال ولی بالاخره او را پایین آوردند و باید غسل بدهند بعد کفنش کنند بعد باید بر آن نماز بخوانند دفنش بکنند اما در این روایتها دارد که اگر میتی یعنی مصلوبی سر دار است به آن مصلوب نماز بخوانید اگر میشود مراعات شرایط بکنید اگر نمیشود مراعات شرایط بکنید همین جوری به آن نماز بخوانید، مراعات شرایط هم مراد همان است که مثلا رو به قبله باشد سابقا یک روایتش را خواندیم که آیا رو به قبله شرط است؟ شرط نیست؟ تمسک میکردند به آن روایت میگفتند رو به قبله شرط نیست یا بعضی میگفتند شرط است، حرف هم این جا بود که مسئله مشکل است اینکه حضرت میفرمودند نماز به این بخوانید خب اینکه هنوز غسل داده نشده نماز بر آن بخوانید یعنی چه؟ لذا باید مسئله را فرض کنیم نادر است نادرتر، فرضش چه جور بکنیم؟ این که این ولو به دار کشیده به جور حکومت جور مثل بنی امیه، بنی العباس اما این را غسل داده بودند یعنی در زنده بودن رفته بود غسل کرده بود کفنش کرده بودند بعد به دارش کشیدند پایینش نمیاوردند حضرت فرمودند به جنازهاش نماز بخوانید در میان این قضایا جور و غیر جور نماز به آن بخوانید خب دفنش را چکار بکنیم؟ آن غسلش را چکار بکنیم؟ اینها دیگر در روایتها نیست، دیگرما باید یک جوری این مسئله نادر را یک جوری مسئله را درستش بکنیم مثلا قضیه امیرالمؤمنین علی علیه السلام رااین جور درست بکنیم که حضرت امیر سلام الله علیه این را وا داشته بود رفته بود غسل کرده بودند کفنش هم کرده بودند یا خودش خودش را کفن کرده بود بعد حضرت به دارش کشیدند سه روز سر دار بود بعد پایین آمد وقتی پایین آمد امیرالمؤمنین سلام الله علیه چون غسل داده شده بود کفن شده بوده قبلا نماز بر آن خواندند دفنش کردند لذا صلی علیه و دفنه دیگر ندارد غسله و کفنه باید این جوری مثلا درستش بکنیم و بخواهیم تمسک بکنیم به این روایت برای اینکه میشود سر دار نماز بخوانیم نمیشود سر دار نماز بخوانیم هیچ کدام دلالت ندارد و اینکه سر دار نماز بخوانیم اصلا قبل از غسل و قبل از کفن که نمیشود باید فرض کنیم آن جا که غسل داده بوده کفن داده بوده، وقتی هم که پایین آوردند آن وقت باید نماز بخوانیم و سر دار نماز خواندن خب بالاخره این را باید دفنش کرد همان وقت که میخواهند دفنش کنند به آن هم نماز میخوانند اما اول نماز بخوانید بعد یکماه بعد که آوردند پایین بروید دفنش بکنید این نماز خواندن چرا واجب باشد؟ بگوییم واجب مثلا فوری است حالا که غسلش دادند کفنش کردند فورا باید بر آن نماز بخوانند نماز نخواندهاند حالا این دوستان بروند قبله هم لازم نیست مراعات بشود به این بدن نماز بخوانید یک چیز فوقالعاده نادری میشود لذا مسئله در حالی که آسان است آن جوری که گفتم، اما مسئله مشکل است ما بخواهیم این مسئله را این جورها که مرحوم سید درست کردهاند درستش بکنیم، حالا عبارت سید را ببینید المصلوب بحکم الشرع یعنی به دارش کشیده مثل امیرالمؤمنین علی علیه السلام به دارش کشیده، حکومت اسلامی لا یصلی علیه قبل الانزال قبل از اینکه پایین بیاورند نماز بر آن نمیخوانند خب حالا غسلش چه؟ کفنش چه؟ دیگر مرحوم سید ندارند دیگر معنایش این باشد که قبلا غسلش دادهاند کفنش کردهاند حالا نماز قبل از انزال نمیخوانند به دار باشد نماز بخواهیم بخوانیم نه، لا یصلی علیه قبل الانزال بل یصلی علیه ثلاثه ایام بعد ما ینزل، این یعنی چه؟ لا یصلی علیه قبل الانزال بل یصلی علیه ثلاثه ایام بعد ما ینزل یعنی فرض کرده مرحوم سید روز سوم میآورندش پایین وقتی آوردند پایین آن وقت به آن نماز بخوانند لا یصلی علیه در سه روز اول، آن وقت بعد ما ینزل یصلی علیه آن روز اول و دوم و سوم هیچ که بالای دار است بعد از سوم که میآورندش پایین آن وقت نماز بر آن میخوانند دیگر باید بگوییم مرحوم سید آن جا را فرض کردهاند که غسل داده شده کفن شده حالا میفرمایند نماز خوانده نشده بعد اگر میآوردندش پایین آن وقت نماز بخوانند خب به مرحوم سید میگوییم اگر روز چهارم و پنجم پایین آوردند چه؟ یصلی؟ یا لا یصلی؟ باز هم باید بگوییم که لا یصلی علیه حتی مثلا اگر حکومت اسلامی صلاح دانست این یک ماه بالای دار باشد خب باید بگوییم که هر وقت آوردند پایین اگر غسلش ندادهاند غسلش بدهند کفنش نکردهاند کفنش بکنند نماز نخواندهاند نماز بخوانند دفنش کنند اگر هم غسلش دادهاند کفنش کردهاند آن وقت که پایین آوردند نماز بخوانند این ثلاثه ایام دیگر چرا در عبارت مرحوم سید آمده؟
قید غالبی که توی فتوی نمیاید این ها مربوط به فقه است و مربوط به روایت است ما که نمیتوانیم حرف مرحوم سید را قید غالبی برایش درست بکنیم آن وقت حالا چرا مرحوم سید این را فرمودهاند؟ تمسک کردهاند به این روایت روایت 1 از باب 5 از ابواب حد محارب جلد 18 وسائل روایت آنجاست موثقه سکونی عن ابی عبدالله علیه السلام عن امیرالمؤمنین علیه السلام ان امیرالمؤمنین علیه السلام صلب رجلا بالحیره ثلاثه ایام ثم انزله فی الیوم الرابع فصلی علیه و دفنه این باید فرض کنیم اینکه امیرالمؤمنین علیه السلام این را غسلش داده بودند یعنی خودش غسل کرده بود چون امر میکنند به اینها برو غسل بکن، غسل کرده بود کفنش هم کرده بودند لذا چون غسل داده بودند کفنش کرده بودند، حضرت صلی علیه و دفنه باید روایت را این جور معنا کنیم، حالا ثلاثه ایام قید است؟ نمیشود که بگوییم فعل امیرالمؤمنین سلام الله علیه قید است و اینکه روز سوم حتما باید پایین بیاورند، نه، صلاح دیدند روز سوم پایین بیاورند چنانچه بعضی اوقات آن وقتها مثل دارهای همه وقتی که میمرد فورا پایین میآوردند حالا امیرالمؤمنین سلام الله علیه صلاح دانستند سه روز این بالای دار باشد نمیشود که ثلاثه ایام که مرحوم سید فرمودند که ثلاثه ایام بعد ما ینزل عین روایت را بردهاند فتوی قرار دادهاند نمیشودکه، برای اینکه یک فعلی است از امیرالمؤمنین صلاح دانستند سه روز بالای دار باشد روز چهارم پایین بیاورند حالا اگر امام حسن علیه السلام صلاح دانستند 10 روز بالای دار باشد یا یک امام دیگری حکومت اسلامی صلاح دانست که اصلا بالای دار نباشد تا مرد بیاورند پایین، بنابراین این روایت یک فعل است هیچ دلالت بر این که سه روز قید باشد نیست، بعد هم اینکه قبل از غسل به این نماز بخوانند این هم روایت نمیتواند دلیل باشد برای اینکه احتمال قوی این بوده باید هم همین جور معنا کنیم نمیشود که نماز بدون غسل، غسلش داده بودند امیرالمؤمنین علیه السلام غسلش داده بودند کفنش کرده بودند به دار بردند بعد که از دار آوردند پایین نماز به آن خواندند، زنده بودن که نمیشد نماز بخوانند، مرده بودن باید نماز بخوانند در اول امکان نماز میخواندند معلوم میشود بالای دار اصلا نمیشود به آن نماز خواندچه حکومت اسلامی باشد چه حکومت غیر اسلامی لذا این فرمایش مرحوم سید که اول میفرمایند لا یصلی علیه این درست است المصلوب بحکم الشرع لایصلی علیه قبل الانزال یعنی به دار اصلاً نمیشود نماز بخوانیم بل یصلی علیه کی؟ روز چهارم، می گوییم آن روز چهارمش را دیگر نفرمایید باید بگوییم که این مصلوب اصلا به آن نماز خوانده نمیشود تا بالای دار است چه بی جا باشد چه باجا باشد وقتی که آوردند پایین آن وقت نماز بر آن میخوانند اگر غسل و کفن شده نماز بر آن میخوانند اگر هم غسل و کفن نشده غسلش میدهند کفنش میکنند نماز به آن میخوانند دفنش میکنند.
بعد مرحوم سید میفرمایند و کذا اذا لم یکن بحکم الشرع این هم بالای دار بر آن نماز نخوانید لکن یجب انزاله فورا خب این در صورتی است که بشود اگر بشود خب بله میتی است که فورا باید بیاورندش پایین و غسلش بدهند کفنش بکنند نماز بر آن بخوانند دفنش کنند حالا اگر حکومت نمیگذارد خب دیگر نمیگذارد دیگر، هر وقت آن دستور داد بیاورید پایین آن وقت که آوردند دیگر بر همه مردم به واجب کفایی اگر دولت نا اسلامی خودش کرد کرد اگر نه همه مردم به وجوب کفایی باید این را غسلش بدهند کفنش کنند بعد بر آن نماز بخوانند، قبلاً که نمیشود بر آن نماز بخوانند ولو لم یمکن انزاله فورا یصلی علیه که همان روز اول مرحوم سید میگوید که اگر این رفتن به دار غیر شرعی بوده همان وقت بر آن نماز بخوانند، به چه دلیل؟ قبل از غسل قبل از کفن این فورا که مُرد مثلا در زمان طاغوت به دارش کشیدهاند مرده پایین نمیآورند فورا باید بر این نماز بخوانند، نه، باید صبر بکنند پایین بیاورند این دیگر فرق هم نمیکند حکومت طاغوت باشد یا حکومت یاقوت باشد فرق دیگر نمیکند لذا ولو لم یمکن انزاله یصلی علیه نه، به چه دلیل یصلی علیه؟ حتی اگر غسلش هم داده طاغوت یعنی رفتن به دارش غیر شرعی بوده غسلش هم دادهاند کفنش هم کردهاند اینکه میگویید یصلی علیه فورا به چه دلیل؟ این را باید بیاورند پایین وقتی پایین آوردند بخواهند دفنش بکنند آن وقت غسلش بدهند ولو لم یمکن انزاله یصلی علیه و هو مصلوب چرا؟ مع مراعات الشرایط بقدر الامکان، بشود مثلا رو به قبله، بشود حرف نزند و امثال اینها شرایطی که گفتیم.
یک قضیهای واقع شده نفیا اثباتا هیچ دلالت ندارد، لذا روایتها برود کنار ما هستیم و قاعده، قاعده این جور اقتضا میکند وقتی که کسی را به دار زدند شرعی باشد یا غیر شرعی یعنی حاکم ظالم باشد یا حاکم عادل وقتی به دارش کشیدند این چه مثل حالا که فورا میمیرد چه مثل آن زمان که دو سه روز بعد میمیرد باید صبر بکنند این را از دار پایین بیاورند وقتی از دار پایین آوردند بر همه واجب است تجهیز این بکنند حالا اینکه مصلوب است به حق مصلوب باشد یا به نا حق مصلوب باشد فرق نمیکند الان که آمده پایین همه مردم باید تجهیز این بکنند باید اگر غسلش ندادهاند غسل بکند کفنش نکردهاند کفنش بکنند نماز بر آن بخوانند بروند دفنش بکنند، مسئله از نظر قاعده خیلی واضح است اما از نظر روایات خیلی مشکل است اما مشکلتر از این دو حرف مرحوم سید رضوان الله تعالی علیه است که با هیچ قاعده با هیچ روایتی نمیشود درست کرد، حالا باز هم شما عزیزان یک فکری روی آن بکنید ببینیم حرف مرحوم سید را میشود یک پایه برایش درست کرد؟ که مرحوم سید میگویند اگر اینکه به دار رفته به حق به دار رفته باید سه روز صبر بکنند بعد از دار پایین بیاورند و مصلوبا نمیشود به آن نماز خواند وقتی که سه روز آوردند پایین آن وقت غسلش بدهند کفنش بکنند نماز بر آن بخوانند دفنش بکنند، این مصلوب به حق، اما اگر مصلوب به نا حق باشد میفرمایند فورا به جنازهاش نماز بخوانند، ظاهر عبارت هم این است میخواهد غسل داده شده باشد میخواهد نشده باشد، میخواهد کفن شده باشد میخواهد کفن نشده باشد فورا به آن نماز بخوانند دیگر وقتی که آوردند پایین نماز خوانده است بروند دفنش بکنند خیلی مشکل است حرف مرحوم سید را درست کردن، حالا باز هم یک فکری روی آن بکنید اگر چیزی به نظرتان آمد بگویید تا روی آن بحث بکنیم.
مسئله 16 فرمودهاند یجوز تکرار الصلوه علی المیت سواء اتحد المصلی او تعدد لکنه مکروه الا اذا کان المیت من اهل العلم و الشرف و التقوی اگر این جور باشد دیگر میشود متعدد بر این نماز خواند بدون اینکه کراهتی داشته باشد این مسئله از مسائل مشکل در فقه است و سابقا مرحوم سید گفتند و ما هم مفصل در بارهاش صحبت کردیم و ما گفتیم از روایتها استفاده میشود مطلقا به میت میشود دوتا سه تا چهار تا نماز خواند کراهت هم ندارد و آن روایاتی که میگوید نمیشود حمل بر تقیه کردیم مرحوم سید حمل بر کراهت میکنند گفتیم نمیشود حمل بر کراهت کنیم حمل بر تقیه کردیم مخصوصا که عامه خیلی پافشاری دارند که دو تا نماز نمیشود هر که میخواهد باشد دوتا نماز بخواهند به میت بخوانند نمیشود حالا در میان این روایتها و این بحث مشکل من دوتا روایت میخوانم یکی نفیا یکی اثباتا حملش هم میکنیم تا بحثمان تمام شود وقتمان تمام شود آن روایاتی که میگوید میشود روایت 19 از باب 6 از ابواب صلاه الجنازه صحیحه یونس بن یعقوب عن ابی عبدالله علیه السلام سئلته عن الجنازه لم ادرکها حتی بلغت القبر اصلی علیها؟ قال ان ادرکتها قبل ان تدفن فان شئت فصل علیها روایت چند تاست هم سندش خوب است هم دلالتش خوب است، گفت من وقتی رسیدم میخواهند دفنش بکنند من نماز بر این بخوانم یا نه؟ فرمودند که تا توی قبر نرفته میخواهی نماز بر آن بخوانی طوری نیست یعنی یک نماز خوانده شده این هم میخواهد نماز دوم را بخواند گفتند طوری نیست و ما بخواهیم روایت را حمل کنیم بر اینکه این اهل شرف بوده، اهل علم بوده اینها هم انصافا جمع تبرعی است نمیشود این جور جمع کرد روایت میگوید دو تا نماز بر یک میت خواندن طوری نیست، سه تا چهارتا نماز به یک میت خواندن طوری نیست مثل حالا کسوتیها سر هر کوچهای میایستند، سر هر چهار راهی یک مدح میخوانند حالا برای این سر هر کوچه یک نماز بخوانند
صحیحه حسین بن علوان عن ابی عبدالله علیه السلام روایت 13 از همین باب 6 ان رسول الله صلی الله علیه و آله صلی علی جنازه فلما فرغ منها جاء قوم لم یکونوا ادرکوها فتکلموا رسولالله صلی الله علیه و آله ان یعید الصلوه علیها فقال قد قضت الصلوه علیها ولکن ادعوا له فرمودند نه دیگر نماز کدام است؟ اگر میخواهید دعا بخوانید بروید به او دعا کنید خدا بیامرزدش اما بخواهید نماز بخوانید حضرت فرمودند نمیشود، مرحوم سید این را حمل کردهاند بر کراهت، مسلم نمیشود حمل بر کراهت بکنیم دیگر خواه نا خواه ما حمل بر تقیه کردیم و حمل بر تقیه ظاهرا جمع عرفی است و اینکه به میت بخواهند نماز بخوانند میخواهد اهل شرف باشد، نباشد دوتا نماز سه تا نماز بخوانند اشکال ندارد.
وصلی الله علی محمد و آل محمد