< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی

امر به معروف و نهی از منکر

99/06/18

بسم الله الرحمن الرحیم

حدیث اخلاقی: با توجه به اینکه ما فعلا بیش از سه روز در هفته درس نداریم و امروز روز آخر درس در این هفته است حدیث اخلاقی را در این جلسه مطرح می کنیم:

مرحوم علامه ی مجلسی در بحار الانوار حدیثی بسیار پر معنا از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: أَيُّهَا النَّاسُ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا وَ قَدْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ‌ الدَّجَّال‌.[1]

معمولا وقتی لفظ «دجال» آورده می شود توجه به دجالی می‌شود که در عصر حضرت ولی عصر (عج) ظاهر می‌شود که البته آن هم یک نفر نیست. چون روایت داریم که در عصر حضرت، دجالانی پیدا می شوند. از روایت فوق نیز استفاده می شود که در تمام أعصار، دجالانی وجود داشته‌اند و پیامبران به امتها در مورد آنها و فتنه هایشان هشدار داده‌اند که مراقب آنها باشند.

دجال در لغت از ماده ی «دَجَل» به معنای فریب‌کار، دروغگو و به عبارتی ساده به معنای حقه‌باز است که این افراد در هر عصری وجود داشته اند و به طور طبیعی در عصر ما نیز دجال بلکه دجالانی وجود دارند که می توان چند نمونه را ذکر کرد:

فضای مجازی، رسانه های غربی، افرادی که صحنه سازی می کنند و دروغ می گویند و حقایق موجود را وارونه نشان می‌دهند همه دجال هستند که باید مراقب آنها بود.

معنای حدیث مزبور این است که تصور نکنید دجال در زمان شما نیست، بلکه در هر زمانی وجود دارد که باید مواظب و مراقب آنها بود.

البته صرف مراقبت کافی نیست بلکه اولا باید آنها را معرفی کرد و ثانیا باید برنامه ریزی کرد تا سمّ آنها خنثی شود زیرا در غیر این صورت مردم فریب خواهند خورد. شما دیدید که آنها در بعضی از صحنه ها مردم را فریب دادند و به خیابان ها کشیدند و عده‌ای را به کشتن دادند که البته هرچند اسباب فتنه شدند ولی به جایی نرسیدند.

ما هم امروزه باید مواظب باشیم و به مردم بگوییم هرچند از فضای مجازی استفاده می‌کنید ولی این فضا یک دجال و دروغگو است و فریبنده است. همچنین است در مورد رسانه‌های غربی مانند رادیو تلویزیون بی بی سی که اخباری را نقل می کنند و مصداق روشنی از دجال هستند که با دروغ‌هایشان قصد فریب مردم را دارند.

 

بحث فقهی:

موضوع: شرطیت علم در این دو واجب، امر به معروف و نهی از منکر در جایی که فتاوای مجتهد در آمر و مأمور با هم متفاوت است.

موضوع عام: امر به معروف و نهی از منکر

موضوع خاص: شرایط امر به معروف و نهی از منکر

موضوع اخصّ: شرطیت علم در این دو واجب، امر به معروف و نهی از منکر در جایی که فتاوای مجتهد در آمر و مأمور با هم متفاوت است.

گفتیم که جمعی از علماء علم را جزء شرط های امر به معروف و نهی از منکر می دانستند. از ما سؤال کرده اند که این علماء چه کسانی هستند.

مرحوم صاحب جواهر علاوه بر خودش گروهی از بزرگان را نام می برد که در امر به معروف و نهی از منکر علم را شرط می دانند:

الأول (شرط اول) أن يعلمه معروفا ومنكرا ليأمن من الغلط في التعريف والانكار كما صرح به الحلي والفاضل والشهيدان والمقداد وغيرهم على ما حكي عن بعضهم، بل عن المنتهى نفي الخلاف فيه.[2]

امام قدس سره در مسأله ی دوم می فرماید:

(مسألة 2): لو كانت المسألة مختلف فيها، و احتمل أنّ رأي الفاعل أو التارك أو تقليده مخالف له و يكون ما فعله جائزاً عنده، لا يجب، (مثلا کسی مشغول خوردن عصیر ذبیبی است و من احتمال می دهم که او مقلد مرجعی است که خوردن آن را اجازه می دهد.)، بل لا يجوز إنكاره، فضلًا عمّا لو علم ذلك (آنجا که احتمال می دهد جایز نیست چه رسد به جایی که علم داشته باشد مرجع تقلید او عصیر ذبیبی را اجازه می دهد).[3]

قابل توجه اینکه مسأله ی اول در جایی بود که مرجع تقلید آمر و مأمور یکی هستند ولی در این مسأله بحث در جایی است که مرجع تقلید آن دو، دوتاست و فتوای آنها نیز متفاوت می باشد.

این فرع در فتاوای متقدمین دیده نمی شود و غالبا بعد از عروة و حواشی آن مشاهده می گردد.

 

اقوال علماء:

مرحوم آیت الله هاشمی شاهرودی در «الموسوعة الفقهیة» که آراء شیعه در آن منعکس است (در مقابل الموسوعة الفقهیة الکویتیة که آراء اهل سنت را جمع آوری کرده است) می نویسد: وإذا كان مناط الوجوب تحقّقهما (تحقّق تأثیر و اطاعات) فالآمر غير قادر على امتثال الواجب حينئذٍ (در جای که اختلاف فتوی وجود دارد)، وحمل التارك للمعروف على فعله والفاعل للمنكر على تركه، فيسقط الوجوب.[4]

 

دلیل مسألة:

امر به معروف و نهی از منکر فرع این است که فاعل، آن را معروف و یا منکر بداند و اگر نداند حکم منتفی به انتفاء موضوع هستند یعنی معروف و منکری نیست تا امر و نهی به آن تعلق گیرد.

اما عبارت امام قدس سره که می فرماید: «بل لا یجوز» باید معنا شود:

آیا منظور این است که کسی که مورد امر و نهی قرار می گیرد از این امر و نهی اذیت می شود و آن را توهین به خود تلقی می کند یا دلیل دیگری دارد.

به نظر ما حرمت امر و نهی در اینجا برای ما واضح نیست. مثلا مأمور، عصیر ذبیبی را حلال می داند، در اینجا ناهی از منکر می تواند با لحنی آرام به او بگوید: هرچند به نظر تو و یا مرجعت ممکن است حلال باشد ولی چه مانعی وجود دارد احتیاط کنی و آن را ترک کنی؟

بنا بر این می توان امر به معروف و نهی از منکر را در این گونه موارد به گونه ای مطرح کرد که اسباب توهین و ایذاء به وجود نیاید. از این رو مدرک عبارت امام قدس سره که می فرماید: «بل لا یجوز» که معنای آن این است که امر به معروف و نهی از منکر در اینجا حرام است برای ما روشن نیست و لا اقل کلیت ندارد یعنی اگر با عباراتی تند باشد و طرف اذیت شود و آن را توهین تلقی کند حرام است و الا نیست.

 

در جلسه ی آینده بحث ارشاد حاهل را مطرح می کنیم.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo