موضوع: افضلیت در ذبح و حکم حالت اضطرار

در جلسه ی قبل روایتی در مورد داستان خارجی مطرح کردیم که در ذیل آن آمده بود: فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَوْ لَا مَا أَهْرَاقَ أَبُوهُ مِنَ الدِّمَاءِ مَا اتَّخَذْتُ إِمَاماً غَيْرَهُ.[1]
از آنجا که این روایت از تفسیر عیاشی نقل شده بود با مراجعه به کتاب او دیدیم که نسخه ی وسائل الشیعه دو غلط دارد. در تفسیر عیاشی آمده است: لَوْ لَا مَا أَهْرَقَ جده مِنَ الدِّمَاءِ. بنا بر این اشکال اول که این بود که اهراق مصدر است و بعدش باید منصوب باشد رفع می شود و ثانیا (جده) اشاره به علی علیه السلام دارد نه پدر امام صادق علیه السلام که اشکال شود امام باقر چه خونی از مردم در جنگ ریخته بود.

اما فرع سوم در کلام امام قدس سره:

والأفضل الإبل ثم البقر. [2]

این فرع در مورد بیان افضلیت است. امام قدس سره می فرماید: ابل افضل است و بعدش بقر. دیگر ایشان گوسفند را بیان نمی کند زیرا افضلیت در مورد آن معنی ندارد.

اقوال علماء: این قول، مشهور بین اصحاب است

دلالت روایات:

عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي الْمُتَمَتِّعِ قَالَ وَ عَلَيْهِ الْهَدْيُ قُلْتُ وَ مَا الْهَدْيُ فَقَالَ أَفْضَلُهُ بَدَنَةٌ وَ أَوْسَطُهُ بَقَرَةٌ وَ آخِرُهُ شَاةٌ[3]

این روایت صحیحه است.

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ قَالَ يُجْزِيهِ شَاةٌ وَ الْبَدَنَةُ وَ الْبَقَرَةُ أَفْضَلُ.[4]

این روایت مرسله است.

این روایت هرچند در مورد محصور است ولی از آن الغاء خصوصیت می شود. بله در این روایت ترتیب بین بقره و شتر ذکر نشده است و فقط گفته شده است که این دو از گوسفند بهتر اند.

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَضَاحِيِّ فَقَالَ أَفْضَلُ الْأَضَاحِيِّ فِي الْحَجِّ الْإِبِلُ وَ الْبَقَرُ وَ قَالَ ذَوُو الْأَرْحَامِ (یعنی مؤنث باشد بهتر است) وَ لَا تُضَحِّ بِثَوْرٍ وَ لَا جَمَلٍ (یعنی نر نباشد).[5]
در این روایت هرچند راوی از اصل اضحیه سؤال می کند ولی امام علیه السلام حکم اضحیه در حج را بیان کرده است که مربوط به بحث ماست. بله در این روایت فقط بیان شده است که شتر و گاو از گوسفند افضل اند و افضلیت بین این دو ذکر نشده است.

دلالت حکم عقل: می دانیم هرچه قربانی بزرگتر باشد منافعش برای فقراء و دیگران بیشتر است. از این رو اگر این روایات هم نبود ما قائل به همان می شدیم. بر همین اساس است که در بعضی از روایات گوسفند چاق بر گوساله مقدم داشته شده است زیرا منفعت آن از گوساله ی لاغر بیشتر است.

اما فرع پنجم در کلام امام قدس سره:

ولا يجزي واحد عن اثنين أو الزيادة بالاشتراك حال الاختيار، وفي حال الاضطرار يشكل الاجتزاء، فالأحوط الشركة والصوم معا. [6]

یعنی یک قربانی برای دو نفر در حال اختیار کافی نیست و در حال اضطرار یعنی جایی که قربانی یافت نمی شود در اکتفاء به یک قربانی اشکال است از این رو باید احتیاط کنند یعنی هم یک قربانی را مشترکا ذبح کنند و بعد روزه ای که بدل از آن است را نیز بگیرند. (سه روز در حج که روز عید را نمی توان روزه گرفت و ایام تشریق هم علی المشهور نمی توان روزه گرفته از این رو روز چهاردهم و پانزدهم و شانزدهم را در مکه بماند و روزه را بگیرد و هفت روز بعد از برگشتن به خانه) این احتیاط، احتیاط واجب است.

اقوال علماء: این مسأله از نظر فتاوی مشوش است زیرا در روایات هم این تشویش وجود دارد.

صاحب ریاض می فرماید: ولا يجزئ الهدي الواحد إلاّ عن واحد في الحج الواجب لو بالشروع فيه (یعنی حتی اگر حج مستحب باشد بعد از شروع واجب است آن را تمام کرد و در آن قربانی هم کرد) مطلقا ولو عند الضرورة على أصح الأقوال في المسألة و أشهرها كما في ظاهر كلام جماعة، وفي الخلاف الإجماع.[7]

صاحب کشف اللثام می فرماید: ولا يجزئ الواحد في الهدی الواجب إلا عن واحد ومع الضرورة إنما يجب الصوم على رأي وفاقا لابن إدريس والمحقق والشيخ في كتاب الضحايا من الخلاف، للاجماع على ما فيه.[8]

صاحب جواهر ابتدا قول مشهور را نقل می کند و می فرماید: ولا يجزي واحد في الهدي الواجب إلا عن واحد ولو حال الضرورة عند المشهور، بل عن ضحايا الخلاف الاجماع عليه[9]

بعد به سراغ اقوال رفته اضافه می کند: قيل يجزي مع الضرورة عن خمسة و عن سبعة إذا كانوا أهل خوان واحد (خوان از فارسی گرفته شده است در فارسی گاهی خان می گویند که به معنای کارونسرا و افراد است و گاه خوان می نویستند که به معنای سفره است. خوان در عبارت مزبور همان خان است که عرب ها از فارسی زبانان گرفتند و تصور کردند همان خوان است و حال آنکه معادل خان می باشد یعنی اگر سر یک سفره می نشینند یک قربانی برای همه کافی است.) إلا انا لم نعرف القائل بذلك نعم في محكي المبسوط يجوز عند الضرورة عن خمسة و عن سبعة و عن سبعين و کذا فی النهایة و الاقتصاد. (قول سوم:) و في كشف اللثام و هو خيرة القاضي و المختلف و المنتهى و محتمل التذكرة، و الموجود في المختلف أن الأقرب الاجزاء عند الضرورة عن الكثير دون الاختيار (قول چهارم) و في المقنعة و تجزي البقرة (نه غیر گاو) عن خمسة إذا كانوا أهل بيت، (قول پنجم) و عن الهداية «و تجزي البقرة عن خمسة نفر إذا كانوا من أهل بيت و روي أنها تجزي عن سبعة

دلیل قول مشهور: قائلین به این قول به سراغ آیه ی قرآن رفته اند.

خداوند در قرآن می فرماید: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرام‌﴾[10]

مراد از استیسر من الهدی یعنی یک قربانی نه جزئی از یک قربانی. یعنی (من) تبعیضیه نیست بلکه مربوط به افراد است یعنی فردی از افراد هدی نه جزئی از اجزاء آن. بعد که خداوند می فرماید: کسی که به آن دسترسی نداشته باشد مرادش عدم دسترسی به کل است و الا به جزء می توان دسترسی داشت زیرا مثلا هفتاد نفر می توانند در جزء با هم شریک شوند و دسترسی به قربانی به آنها صدق کند.

نقول: بعید نیست که ظاهر آیه همین باشد زیرا ما اگر به اقوال مختلفی که ذکر شده است نظر نکنیم از آیه می فهمیم که هر فرد باید یک قربانی بدهد و الا باید به جایش روزه بگیرد.

دلالت روایات: روایات متشکل از سه گروه است

طائفه ی اولی: روایاتی که دلالت بر قول مشهور دارد. تعداد این روایات کم است.

طائفه ی ثانیه: روایات بسیاری که در آنها نامی از اضطرار نیست و در آنها سخن از خمسه، سبعین و اهل خوان واحد و مانند آن است. تعداد این روایات لا اقل به ده روایت می رسد.

طائفه ی ثالثه: روایاتی است که سخن از اضطرار به میان می آورد و تعداد این روایات نیز کم است.

غالب این روایات در باب هجده از ابواب ذبح است که حاوی بیست و سه روایت است که همه ی این روایات به آن سه گروه تقسیم می شود.