بحث در مسئله ی دوم است که حاوی سه حکم است:

فرع اول: بعد از اتمام عمره ی تمتع حرام است کسی از مکه خارج شود.

فرع دوم: اگر حاجت یا ضرورتی پیش آید که فرد لازم باشد از مکه خارج شود باید به احرام حج محرم شود و بعد از انجام کار برگردد و به عرفات برود. (فرق حاجت با ضرورت این است که در حاجت، فرد به خروج احتیاج دارد ولی احتیاجش به حد ضرورت نرسیده است مانند اینکه از کسی طلب دارد ولی ضرورت این است که اگر انجام نشود کارش به مشکل بر می خورد.)

فرع سوم: اگر بدون احرام و یا در غیر ضرورت از مکه خارج شود و در ایام حج به مکه بیاید و محرم شود و به عرفات برود حجش صحیح است و فقط حرامی مرتکب شده است.

گفتیم که در فرع اول سه قول وجود دارد:

قول اول و هو المشهور که بدون حاجت از مکه خارج نشوند و اگر حاجتی دارند با احرام خارج شوند.

قول دوم: گفته اند که مطلقا خروج از مکه جایز نیست چه محرم بشود و یا نشود.

قول سوم: قول به کراهت خروج از مکه.

گفتیم که عمده ی این روایات در باب 22 از ابواب اقسام حج است.

و اکنون به روایت 11 و 12 اشاره می کنیم که هر دو از کتاب قرب الاسناد است و از آنجا که در احادیث قرب الاسناد گفتگو است ما این دو حدیث را از باب تایید ذکر می کنیم.

ر 11: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ مُتَمَتِّعاً ثُمَّ أَحَلَّ قَبْلَ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ أَ لَهُ الْخُرُوجُ (آیا می تواند از مکه خارج شود) قَالَ لَا يَخْرُجُ حَتَّى يُحْرِمَ بِالْحَجِّ وَ لَا يُجَاوِزِ الطَّائِفَ وَ شِبْهَهَا (یعنی اولا محرم شود و ثانیا راه های دور نرود.)

در این روایت سخنی از خروج عند الحاجة نشده است ولی به نظر ما منصرف به حاجت است زیرا کسی بدون حاجت آن هم در زمان قدیم که مسافرت مشکل بود از مکه خارج نمی شد.

ر 12: - وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ مَكَّةَ مُتَمَتِّعاً (فَأَحَلَّ أَ يَرْجِعُ) قَالَ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يُحْرِمَ بِالْحَجِّ وَ لَا يُجَاوِزِ الطَّائِفَ وَ شِبْهَهَا مَخَافَةَ أَنْ لَا يُدْرِكَ الْحَجَّ فَإِنْ أَحَبَّ أَنْ يَرْجِعَ إِلَى مَكَّةَ رَجَعَ وَ إِنْ خَافَ أَنْ يَفُوتَهُ الْحَجُّ مَضَى عَلَى وَجْهِهِ إِلَى عَرَفَاتٍ. (اگر دوست دارد می تواند به مکه بیاید و بعد به عرفات برود و اگر هم بخواهد می تواند از طائف مستقیما به عرفات وارد شود.)

از عبارت (خَافَةَ أَنْ لَا يُدْرِكَ الْحَجَّ) استشمام می شود که حکم به عدم خروج، ارشادی باشد یعنی از مکه خارج نشود مبادا که نتواند خود را به اعمال حج برساند. ولی متاسفانه سند این حدیث قابل اعتماد نیست.

اما روایاتی که بر قول دوم دلالت دارد

ح 1، 2 و 5 باب 22 از ابواب اقسام حج

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ كَيْفَ أَتَمَتَّعُ (چگونه حج تمتع را به جا آورم) قَالَ تَأْتِي الْوَقْتَ (به میقات می روی) فَتُلَبِّي إِلَى أَنْ قَالَ وَ لَيْسَ لَكَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ مَكَّةَ حَتَّى تَحُجَّ.

سند این حدیث معتبر است و دلالت آن هم مطلق است و مقید به خروج هنگام حاجت یا ضرورت نشده است.

ح 2: عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ ابْنِ الْمُغِيرَةِ كُلِّهِمْ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ تَمَتَّعْ فَهُوَ وَ اللَّهِ أَفْضَلُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَهْلَ مَكَّةَ يَقُولُونَ إِنَّ عُمْرَتَهُ عِرَاقِيَّةٌ وَ حَجَّتَهُ مَكِّيَّةٌ كَذَبُوا أَ وَ لَيْسَ هُوَ مُرْتَبِطاً بِالْحَجِّ (آیا عمره ی تمتع به حج مرتبط نیست؟) لَا يَخْرُجُ حَتَّى يَقْضِيَهُ.

سند این روایت معتبر است.

ح 5: عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع كَيْفَ أَتَمَتَّعُ فَقَالَ تَأْتِي الْوَقْتَ فَتُلَبِّي بِالْحَجِّ فَإِذَا أَتَى مَكَّةَ طَافَ وَ سَعَى وَ أَحَلَّ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ مُحْتَبِسٌ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَخْرُجَ مِنْ مَكَّةَ حَتَّى يَحُجَّ

دلیل قول سوم حدیث 7 و 10 از ابواب 22 است

ح 7: عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَتَمَتَّعُ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ يُرِيدُ الْخُرُوجَ إِلَى الطَّائِفِ (شاید به این دلیل که هوای طائف خنک است ولی هوای مکه بسیار گرم) قَالَ يُهِلُّ بِالْحَجِّ مِنْ مَكَّةَ وَ مَا أُحِبُّ أَنْ يَخْرُجَ مِنْهَا إِلَّا مُحْرِماً وَ لَا يَتَجَاوَزِ الطَّائِفَ إِنَّهَا قَرِيبَةٌ مِنْ مَكَّةَ.

این حدیث معتبر است و بعضی عمده حدیث باب را همین حدیث می دانند. از ذیل حدیث هم همان حکم ارشادی استشمام می شود.

ح 10: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ ع إِذَا أَرَادَ الْمُتَمَتِّعُ الْخُرُوجَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى بَعْضِ الْمَوَاضِعِ فَلَيْسَ لَهُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ مُرْتَبِطٌ بِالْحَجِّ حَتَّى يَقْضِيَهُ إِلَّا أَنْ يَعْلَمَ أَنَّهُ لَا يَفُوتُهُ الْحَجُّ وَ إِنْ عَلِمَ وَ خَرَجَ وَ عَادَ فِي الشَّهْرِ الَّذِي خَرَجَ فِيهِ دَخَلَ مَكَّةَ مُحِلًّا وَ إِنْ دَخَلَهَا فِي غَيْرِ ذَلِكَ الشَّهْرِ دَخَلَهَا مُحْرِماً (چون ماه عوض شده است دوباره باید به احرم عمره محرم شود و عمره ی تمتع را انجام دهد)

این حدیث مرسله است.

از عبارت (إِلَّا أَنْ يَعْلَمَ أَنَّهُ لَا يَفُوتُهُ الْحَجُّ) نیز استشمام می شود که حکم به عدم خروج برای خوف فوت حج است.

جمع دلالی بر این است که قائل به کراهت شویم و بگوئیم علت خروج این است که شاید افراد به اعمال حج نرسند و ما هم در حاشیه ی عروة قائل به احتیاط وجوبی شدیم ولی ظاهرا عرف از آن وجوب نمی فهمد زیرا از آن بوی ارشاد استشمام می شود. و قائل شدن به احتیاط استحبابی نیز بعید نیست.

اما فرع دوم: اگر می خواهد از مکه خارج شود حتما به حالت احرام خارج شود.

در روایات متعددی که خوانیم گذشت که خروج با احرام واجب است ولی در مقابل روایاتی هم بود که از آن استفاده می شد که احرام بستن واجب نیست حال آیا باید بین آنها جمع کرد به این گونه که یگوئیم: روایاتی که مقید به خروج با احرام نیست اطلاق دارند ولی این روایاتی که می گوید عند الخروج محرم باشد مقید است. از باب جمع بین مطلق و مقید باید قائل به تقیید شویم.

بله در میان روایاتی که خروج را جایز می داند بعضی تصریح به عدم احرام دارد مانند (دَخَلَ مَكَّةَ مُحِلًّا) ولی از آنجا که این روایت مشکل سندی دارد نمی تواند قرینه شود که روایاتی که می گوید احرام لازم است را حمل بر استحباب کنیم.

از این رو ما قائل به احتیاط وجوبی می شویم.

اما فرع سوم: اگر کسی با حکم بالا مخالفت کرد آیا فقط حرامی مرتکب شده است یا حجش هم باطل است.

اما به حسب قاعده عملش صحیح است زیرا فرد عمره را بدون کم و کاستی تمام کرده است و هنوز اعمال حج هم شروع نشده است از این رو چرا عملش باطل باشد.