< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله مکارم

کتاب الحج

87/12/17

بسم الله الرحمن الرحیم

خلاصه ی بحث:

در مورد جواز تبرع از میت در مورد حج واجب روایات متضافری وارد شده است که به بعضی از آنها اشاره میکنیم

در مورد تبرع از میت در حج مستحب قاعده دلالت بر عدم جواز می کند ولی روایات متضافره ای دلالت بر جواز دارد.

و اما تمام بحث:

بگفتیم در تبرع از میت روایات خاصه به نحو تضافر وارد شده است و ما از میان روایات 5 روایات را گزینش می کنیم و از آنجا که اکثر روایات در مورد خویشاوندان است ما به روایاتی می پردازیم که اجانب را هم شامل می شود تا اشکال نشود که روایات تبرع مختص به اقارب و خویشاوندان است.

باب 31 از ابواب وجوب حج.

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ فَحَجَّ عَنْهُ بَعْضُ إِخْوَانِهِ هَلْ يُجْزِي ذَلِكَ عَنْهُ أَوْ هَلْ هِيَ نَاقِصَةٌ قَالَ بَلْ هِيَ حَجَّةٌ تَامَّةٌ.[1]

در این حدیث مراد از (بعض اخوانه) برادران دینی است نه نسبی.

حدیث2: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ عَامِرِ بْنِ عَمِيرَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَغَنِي عَنْكَ أَنَّكَ قُلْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا مَاتَ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ فَحَجَّ عَنْهُ بَعْضُ أَهْلِهِ أَجْزَأَ ذَلِكَ عَنْهُ فَقَالَ نَعَمْ ...[2]

از عبارت (و لم یحج حجة الاسلام) فهمیده می شود که فرد، مستطیع بود و حج واجب را به جا نیاورده بود. این حدیث مربوط به خویشاوندان است.

ابواب وجوب حج باب 28:

حدیث 2: عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ يُحَجُّ عَنْهُ قَالَ نَعَمْ [3]

این روایت صحیحه است و عبارت (یحج عنه) عام است و خویشاوندان و اجانب را شامل می شود.

حدیث 5: عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ يُوصِ بِهَا أَ يُقْضَى عَنْهُ قَالَ نَعَمْ.[4]

ابواب 25 از ابواب نیابت: غالب روایات این باب در مورد حج مندوب است

حدیث 11: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ عُبَيْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ نَجَاحٍ عَنْ حَازِمِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ أَبَوَيَّ هَلَكَا وَ لَمْ يَحُجَّا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ رَزَقَ‌ وَ أَحْسَنَ (یعنی خداوند به من رزق و روزی داده است) فَمَا تَرَى فِي الْحَجِّ عَنْهُمَا فَقَالَ افْعَلْ فَإِنَّهُ يُرَدُّ لَهُمَا الْحَدِيثَ [5]

به نظر می آید که این حدیث به حج واجب اشاره داشته باشد. و عبارت (فما تری فی الحج عنهما) عام است و خویشاوندان و اجانب را شامل می شود چه خود فرزند انجام دهد و چه کس دیگری را به نیابت از پدر و مادرش به حج بفرستد.

خلاصه آنکه در مورد نیابت تبرعی از میت در حج واجب هم قاعده و هم روایات دلالت بر جواز دارد.

و اما نیابت تبرعی از میت در حج مستحب.

در میان علماء شیعه در این مورد اجماع بر جواز است.

نراقی در مستند ج 11 ص 137 می گوید: و کذا یجوز التبرع عن المیت و الحی بالتطوع بالاجماعین (محصل و منقول) و الاخبار المستفیضة القریبة من التواتر.[6]

صاحب مدارک در ج 7 ص 131 می گوید: أما التطوع فيجوز التبرع به عن الحي والميت إجماعا ، ويدل عليه روايات كثيرة [7]

صاحب حدائق در ج 14 ص 287 می گوید: و اما فی الحج المندوب فیجوز التبرع عن الحی و المیت اجماعا نصا و فتوی.[8]

صاحب جواهر ج 17 ص 387 [9] تبرع از حی را اجماعا و نصا جایز می داند و با بیان ایشان تبرع از میت در حج مندوب به طریق اولی جایز است.

اصل در اینجا هم عدم صحت است زیرا نمی دانیم اگر این حج را از طرف میت به جا آوریم آیا برای او قبول می شود یا نه و اصل حکم به عدم جواز می کند (البته مراد اهداء ثواب نیست) و اما صغری و کبرائی که در حج واجب بیان کردیم و گفتیم هر دینی را می توان تبرعا ادا کرد و حج واجب هم دین است از این رو می توان تبرعا از طرف میت آن را انجام داد این صغری و کبری در حج مستحبی راه ندارد زیرا حج مستحبی دین نیست.

تنها چیزی که باقی می ماند اجماع است و روایات. اجماع هم چون مدرکی است به کار نمی آید از این تنها مستند ما روایات باب است.

در مورد روایات ادعا شده است که کالمتواتر است. ولی به نظر ما مشکلی در این روایات است و آن اینکه در آنها تعبیرات متفاوتی وارد شده است در بعضی تعبیر شده به (اجعلها له) و در بعضی به (اجعلها عنه). این دو تعبیر از این جهت با هم فرق دارند که (له) از باب اهداء ثواب است یعنی حج را بجا آورد و برای پدرش قرار دهد خصوصا اینکه در بعضی از روایات که این تعبیر وارد شده است سائل می گوید نیمی از حج را برای پدرم و نیمی را برای مادرم قرار دهم و واضح است که یک حج را نمی شود دو نیم کرد و نیمی را به نیابت از یکی و نیم دیگر را از طرف فرد دیگری انجام داد. و روایاتی که در آنها (اجعلها عنه) است به معنای نیابت است. این نکته را برای این تذکر دادیم زیرا بحث ما در نیابت است و بحث اهداء ثواب مسئله ی دیگری است.

روایات:

حدیث 9 از باب 25 از ابواب نیابت

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع‌ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ جَعَلَ ثُلُثَ حَجَّتِهِ لِمَيِّتٍ وَ ثُلُثَيْهَا لِحَيٍّ فَقَالَ لِلْمَيِّتِ فَأَمَّا الْحَيَّ فَلَا [10]

این روایت را توجیه کرده اند که ممکن است مربوط به حج واجب باشد زیرا امام فرمود از حی نمی شود ولی شاهد مثال (ما جعل ... لمیت) است که مراد از آن اهداء ثواب به میت است.

ح 1، 4، 8، 10، و 11 از باب 25 از ابواب نیابت در مورد حج مستحبی و نیابتی است که فرد تطوعا به جا می آورد.

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع ... قَدْ عَوَّدَ اللَّهُ (خداوند به من تمکن داده است) زِيَارَةَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ زِيَارَتَكَ فَرُبَّمَا حَجَجْتُ عَنْ أَبِيكَ وَ رُبَّمَا حَجَجْتُ عَنْ أَبِي وَ رُبَّمَا حَجَجْتُ عَنِ الرَّجُلِ مِنْ إِخْوَانِي وَ رُبَّمَا حَجَجْتُ عَنْ نَفْسِي فَكَيْفَ أَصْنَعُ فَقَالَ تَمَتَّعْ فَقُلْتُ إِنِّي مُقِيمٌ بِمَكَّةَ مُنْذُ عَشْرِ سِنِينَ (یعنی او که مقیم مکه است چرا حج افراد به جا نیاورد) فَقَالَ تَمَتَّعْ (زیرا حج مستحبی است و تمتع آن ثوابش بیشتر است) [11]

سائل در این روایت اصل اینکه حج را از طرف دیگران می توان به جا آورد را مسلم گرفته است.

جلد 5 وسائل ابواب قضاء الصلاة باب 12 [12] روایات متعددی است در مورد کسی که نماز، روزه و حجی مستحبی از طرف میتی به جا آورد که امام اجازه داده است خصوصا روایات 1، 8 و 9 باب قابل توجه است که البته باید توجه داشت که روایاتی که تعبیر ره (اجعلها عنه) می کند شاهد مثال در مورد بحث ما است که بحث نیابت است نه (اجعلها له) زیرا مراد آنها ثواب اعمال می باشد که مسئله ی دیگری است.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo