بحث در مسئله چهارم از باب نذر کردن حج بود و به حدیث ششم از باب 17 از کتاب نذر و عهد رسیدیم.

حدیث 6: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْكِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَیْسَ شَیْ‌ءٌ هُوَ لِلَّهِ طَاعَةٌ یَجْعَلُهُ الرَّجُلُ‌ عَلَیْهِ إِلَّا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَفِیَ بِهِ وَ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ مَشْیاً فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَتْرُكَهُ إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ [1]

این حدیث هم اشکال سندی دارد هم دلالی

اشکال سندی این است که راوی قبل از ابی الصباح کنانی، حسن بن علی است که بیش از چهل نفر را شامل می شود که بعضی ثقات هستند مانند حسن بن علی بن فضال ولی هر چه گشتیم ببینیم که راوی از ابی الصباح کنانی آیا حسن بن فضال می تواند باشد یا نه معلوم نشد از این رو تا دلیل روشن نیاوریم که این حسن بن علی در این روایت از میان آن چهل نفر که بعضی مجاهیل هستند آیا ثقه است یا نه نمی توانیم به آن عمل کنیم.

اشکال دلالی این است که نذر برای انجام فعل واجب خیلی نادر است.

برای توضیح بیشتر اگر به ابواب نذر سری بزنیم می بینیم که انواع نذرها وجود دارد مانند نذر حج، نذر حج ماشیا، نذر تصدق به قربانی نذر حج حافیا (پا برهنه)، نذر در اینکه فرزندش را ذبح کند (که از آن نهی شده) و حتی زنی نذر کرده که مهاری در بینی آن بگذارند و در وسط قطار شتران برود (شاید مجازاتی برای گناهی که کرده بود برای خودش درست کرد و یا برای تواضع بوده است) (حدیث 8 باب 17)

عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ یَحْیَى بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِیهِ أَنَّ امْرَأَةً نَذَرَتْ أَنْ تُقَادَ مَزْمُومَةً بِزِمَامٍ فِی أَنْفِهَا فَوَقَعَ بَعِیرٌ فَخَرَمَ أَنْفَهَا فَأَتَتْ عَلِیّاً ع تُخَاصِمُ فَأَبْطَلَهُ فَقَالَ إِنَّمَا نَذَرْتِ لِلَّهِ [2]

زنی نذر کرد که زمامی در بینی اش بگذراند. و از ذیل روایت بر می آید که در قطار شتران قرار گرفت نه آنکه کسی زمان آن را بگیرد و بکشد و شتری هم روی زمین خوابید و بینی زن پاره شد و او نزد علی علیه السلام آمد و گفت که ساربان باید دیه پاره شده بینی من را بدهد. حضرت دیه را باطل کرد و گفت تو برای خدا نذر کردی و بزرگان گفته اند که معنی کلام حضرت این نیست که این نذر برای خدا بوده و درست است بلکه منظور این است که کاری است که خودت انجام دادی و دیه ندارد.

در میان هیچ یک از این موارد نذر به انجام فعل واجب نیست.

البته صاحب وسائل بابی ذکر کرده است (باب نوزده) به نام " بَابُ أَنَّ مَنْ نَذَرَ فِعْلَ وَاجِبٍ أَوْ تَرْكَ مُحَرَّمٍ لَزِمَ وَ وَجَبَتِ الْكَفَّارَةُ بِالْمُخَالَفَةِ" ولی در ذیل آن یک حدیث است که آن هم در مورد ترک حرام است. و حدیث این است:

عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ جَعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَرْكَبَ مُحَرَّماً سَمَّاهُ فَرَكِبَهُ (آن را مرتکب شد) قَالَ لَا (حضرت گفت نباید این کار را بکند) وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا قَالَ فَلْیُعْتِقْ رَقَبَةً أَوْ لِیَصُمْ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ أَوْ لِیُطْعِمْ سِتِّینَ مِسْكِیناً

البته نذر ترک حرام هم نادر است.

برای روشن شدن مسئله که نذر به واجب منعقد نیست باید توجه داشت که حقیقت نذر چیست اگر مراد هدیه باشد همانطور که نظر ما هم همین است دیگر معنا ندارد که واجبی را به درگاه خدا هدیه کند زیرا واجب را باید در هر صورت اتیان کند و هدیه کردن آن معنا ندارد.

بعضی میگویند که در قسم می توان بر انجام واجبات قسم خود و نظر ما هم همین است مثلا اگر در امتحانات قبول شدم تا آخر عمر نماز واجب را بخوانم ولی این مسئله در مورد نذر که به معنای هدیه است صحیح نیست زیرا طبیعت واجب با هدیه دادن سازگار نیست. و انصراف اخبار از این مورد قوی است. از این رو ما هم مانند قدماء از قبیل سید مرتضی، شیخ طوسی و ابن ادریس و بعض دیگر قائلیم که نذر واجبات معنا ندارد.

مرحوم محقق هم با آن جلالت مقامش در این مسئله تردید کرده است و نتیج? تردید هم برائت است.

از این رو ما بر خلاف کلام تحریر قائل به این هستیم که در نذر واجب، نذر منعقد نمی شود و حتی نذر در ترک محرمات هم منعقد نیست.

فرع دیگر: سلمنا که نذر در انجام واجب منعقد شود حال آیا نذر با واجب تداخل میکند و در همین سال یک حج کافی است یا نه؟ یعنی باید در یک سال حجة الاسلام را بجا آورد و سال بعد حج نذری را.

در میان اصحاب ما همانطور که در کلام صاحب حدائق قبلا گذشت اتفاق نظر است که تداخل می کنند.

اهل سنت در این مورد اختلاف کرده اند و در کتاب الموسوعة الفقیهة در جلد 40 صفح? 201 در مورد تداخل و عدم آن سه قول نقل شده است و میگوید: اختلف الفقهاء فیما نذر ان یحج من عامه و علیه حجة الاسلام علی مذاهب ثلاثة (نذر کرده امسال حج بجا آورد در حالی که حجة الاسلام بر او واجب و نذر نمی کند که امسال حجة الاسلام را امسال بجا آورد).

ابن عباس و علماء حنفیه و احمد حنبل و مالکیه قائل به تداخل هستند. شافعیه، بعضی از مالکیه و بعضی از پیروان احمد حنبل قائلند که امسال حجة الاسلام را بجا آورد و سال آینده نذرش را ادا کند. (عدم تداخل) جماعتی از فقهاء عامه قائلند امسال حج نذری را ادا کند و سال آینده حجة الاسلام را

مساله ای اصولی برای حل مورد نزاع: در اصول این مسئله مذکور است که آیا اصل در واجبات تداخل است یا عدم تداخل.

مثلا بر زنی اغسال متعددی بر او واجب شده است و یا کسی زکات مال و خمس بر او واجب شده است آیا باید دو تا بجا آورد یا یکی کافی است مثلا کسی نذر کرده که اگر پسرم از مکه آمد یک روز روزه بگیرم و بعد گفت اگر فرزندم خوب شود یک روز روزه می گیرم. حال آیا اینها تداخل می کند یا نه؟

در این موارد اصل در تعدد اسباب عدم تداخل است و باید به تعداد آنها مستقلا یکی جداگانه انجام داده شود مگر اینکه دلیل خاص باشد همانطور که در مورد غسل و یا وضو دلیل خاص داریم که یک غسل یا وضو کافی است.

دلیل آن این است که ظاهر ادله اسباب تعدد است و وقتی می گوید اذا اجنبت و بعد می گوید اذا مسست میتا فاغتسل ظاهر آن این است که این غسل با غسل دیگر فرق دارد و به عبارت دیگر هر سببی مسببی مستقل می خواهد.

در ما نحن فیه در نذر حج دلیل خاصی نداریم حال چرا همه قائل به تداخل شده اند؟

علت آن این است که من نذر نکردم یک حج بجا آورم بلکه نذر کردم که حجة الاسلام را بجا آورم یعنی متعلق نذر من همان حج واجب است نه حج دیگر از این رو یکی بیشتر نیست. بنابراین اصلا تداخل و عدم تداخل در این مورد جاری نمی شود زیرا متعلق ها یکی است.

امام در ادامه فرع اول می گوید: (و لو ترکها حتی مات وجب القضاء عنه و الکفارة من ترکته)

قضاء برای ترک حج است و کفاره برای ترک نذر و ظاهر کلام امام این است که هم پول حج و هم کفاره را از اصل بر می دارند.

اما دلیل بر اینکه هر دو را از اصل مال بگیرند چیست؟ برای حجة الاسلام دلیل خاص داریم اما کفاره نذر را چرا باید از اصل مال برداشت؟ زیرا کفاره جزء دیون نیست و به نظر ما برداشتن کفاره از اصل مال بدون وصیت مشکل است و اگر وصیت کند فقط باید از ثلث گرفته نشود.