< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد سیدمحمود مددی

97/10/10

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: تنبیه یازدهم: حکم ملاقی بعض اطراف علم اجمالی /تنبیهات /متنباینین/اصالة الاحتیاط/اصول عملیه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در تنبیه یازدهم: حکم ملاقی بعض اطراف علم اجمالی است، مثال این است که علم اجمالی وجود ندارد به نجاست یکی از دو ظرف، سپس آب دیگری با ظرف سمت راست ملاقات می‌کند.

مسأله در بحث آن است که آیا اجتناب و احتیاط از ملاقِی لازم است یعنی آیا باید شرب آب و وضو گرفتن با آب را رها کرد یا احتیاط لازم نیست و می‌توان آب ملاقِی را شرب کرده و برای وضو و غسل از آن استفاده کرد؟

 

1ادله

همانطور که گذشت در محل کلام دو علم اجمالی وجود دارد، علم اجمالی اول به اینکه یا ظرف سمت راست نجس است یا ظرف سمت چپ، و علم اجمالی دوم به اینکه یا آب ملاقِی نجس است یا ظرف سمت چپ و بحث در آن است که اگر آب ملاقی در واقع نجس باشد آیا این دو علم اجمالی نسبت به «حرمت احتمالی ملاقِی» منجز هستند یا نه؟

لذا بحث در دو مقام منعقد می‌شود

مقام اول: بحث از لزوم اجتناب از ملاقِی به لحاظ علم اجمالی اول

مقام دوم: بحث از لزوم اجتناب از ملاقِی به لحاظ علم اجمالی دوم

1.1مقام اول: بحث از لزوم اجتناب از ملاقِی به لحاظ علم اجمالی اول

وقتی علم اجمالی وجود دارد که یا ظرف سمت راست نجس است و یا ظرف سمت چپ، سپس یک آب با ظرف سمت راست ملاقات می‌کند، لحظه ملاقات، نجاست آب محتمل است و احتمال نجاست یعنی احتمال حرمت شرب آن.

بحث آن است که آیا «حرمت احتمالیه» با علم اجمالی اول بر عبد منجَّز است یا نه؟ آیا علم اجمالی اول این توان را دارد که حرمت محتمله را منجز کند یا فقط می‌تواند حرمت محتمله ظرف سمت راست را منجَّز کند؟

نظر مشهور آن است که علم اجمالی اول نمی‌تواند تکلیف محتمل در ملاقِی را منجَّز کند.

حرمت شرب ملاقَی و حرمت وضو با آن ـ اگر نجس باشد ـ با علم اجمالی اول منجَّز می‌شود.

حرمت شرب ملاقِی و حرمت وضو با آن ـ اگر نجس باشد ـ با علم اجمالی اول منجَّز نمی‌شود.

1.1.1وجه عدم منجزیت علم اجمالی اول نسبت به «حرمت احتمالی ملاقِی» (نزد مشهور)

دلیل مشهور بر منجز نبودن علم اجمالی نسبت به «حرمت احتمالی ملاقِی» این است که علم اجمالی، معلوم خودش را منجَّز می‌کند ـ و فرقی نمی‌کند معلومش با علم تفصیلی معلوم باشد یا علم اجمالی ـ و غیر معلوم خود را منجَّز نمی‌کند.

وقتی علم به تکلیف فعلی تعلق بگیرد، آن تکلیف فعلی به سبب علم ـ اجمالی یا تفصیلی ـ منجَّز می‌شود، وقتی شما به نجاست ظرف سمت راست یا نجاست ظرف چپ علم اجمالی دارید، یعنی علم اجمالی به حرمت یکی از دو ظرف دارید و این علم اجمالی معلوم خودش را ـ حرمت هر ظرف که باشد ـ منجَّز می‌کند و بیش از آن توان ندارد.

حال مسأله در محل کلام آن است که آیا حرمت ملاقِی ـ اگر در واقع نجس باشد ـ معلوم بالإجمالِ علم اول است؟

روشن است که معلوم بالاجمال در علم اول فقط حرمت ظرف سمت راست یا حرمت ظرف سمت چپ است و «حرمت ملاقِی» برای علم اول، معلوم بالاجمال نیست. بلی حرمت ملاقِی معلوم بالاجمال برای علم دوم است لکن الآن بحث در منجزیت علم اجمالی اول نسبت به «حرمت احتمالی ملاقِی» است، و وقتی علم اجمالی اول به حرمت ملاقِی تعلق نگرفته است معنا ندارد علم اجمالی اول منجِّز آن باشد.

بنابراین علم اجمالی اول نزد مشهور به هیچ وجه منجِّز حرمت ملاقِی نیست.

1.1.2وجه منجزیت علم اجمالی اول نسبت به «حرمت احتمالی ملاقِی» (نزد محقق صدر)

محقق صدر با مشهور مخالفت کرده و علم اجمالی اول را نسبت حرمت وضعیه ملاقِی منجِّز دانسته هرچند نسبت به حرمت تکلیفیه منجِّز نمی‌دانند.[1]

کلام ایشان بطور خیلی خلاصه

آب دیگری با ظرف سمت راست ملاقات کرده و اگر ملاقِی نجس بوده و حرمت داشته باشد، دو حرمت دارد 1. حرمت تکلیفی 2. حرمت وضعی.

حرمت تکلیفی، حرمت شرب است و حرمت وضعی، حرمت وضو با آب نجس است، و حرمت وضو با آب نجس یعنی بطلان وضو با آن و محقق صدر از بطلان وضو به «بطلان وضعی» تعبیر کرده‌اند.

ایشان می‌فرمایند: علم اجمالی اول ـ با قطع نظر از علم اجمالی دوم ـ حرمت تکلیفی را بر عبد منجَّز نمی‌کند، اما حرمت وضعی را منجَّز می‌کند و عبد نمی‌تواند با آب وضو بگیرد، و اگر وضو بگیرید و نماز بخواند، وضو و نماز باطل است و روز حساب بر ترک نماز معذور نبوده و مؤاخذه خواهد شد.

لکن اگر قبل از وضو گرفتن چند جرعه از آب بیاشامند، روز قیامت بر شرب آن آب مؤاخذه نخواهد شد، چون حرمت شرب براو منجَّز نیست.

دلیل بر این تفصیل آن است که فعلیت حرمت تکلیفیه دائر مدار فعلیت موضوع است به خلاف حرمت وضعیه که فعلیت آن دائر مدارد فعلیت موضوع نبوده و قبل از فعلیت موضوع خود فعلی است.

حرمت تکلیفی در آب ملاقِی زمانی فعلی می‌شود که نجاست در آن فعلی شود. در همین مثال آب ملاقِی قبل از ملاقات طاهر است و در فرضی که ظرف سمت راست طاهر باشد، بعد از ملاقات هم طاهر است و حرمت شرب آن فعلی نیست، و زمانی حرمت شرب فعل است که نجاست فعلی شود، یعنی آب با نجس ملاقات کند.

اما حرمت وضعی در آب ملاقِی فعلیت دارد، چه قبل از ملاقات و چه بعد از ملاقات. وقتی که وجوب نماز بر عبد فعلی شده است، در زمان قبل از ملاقات یا زمان بعد از ملاقات در فرضی که ظرف سمت راست طاهر باشد عبد مکلف بر نماز با وضو با آب طاهر است.

طهارت در واقع از قیود تکلیف نبوده و از قیود نماز است، یعنی از قیود وجوب نبوده و از قیود واجب است، به خلاف نجاست در حرمت شرب نجس که از قیود حرمت بوده و از قیود حرام نیست.

زمانی که وقت نماز رسیده و وجوب نماز فعلی است و هنوز ملاقات رخ نداده است، عبد همان وقت تکلیف به نماز با وضو با آب طاهر دارد، چه آب طاهر وجود داشته باشد یا وجود نداشته باشد! و وضو با آب نجس باطل است چه آب نجس موجود باشد یا موجود نباشد!

و تعبیر به بطلان وضو با آب نجس یا حرمت وضو با آن یک مفهوم انتزاعی است از اخذ قید طهارت در متعلق تکلیف. پس با این توضیح روشن شد که فعلیت حرمت وضعی وضو با آب نجس منوط به تحقق آب نجس در خارج نیست

بیان محقق صدر آن است که در محل کلام بعد از ملاقات آب با ظرف سمت راست، عبد دو شک دارد، 1. شک نسبت به حرمت تکلیفی 2. شک نسبت به حرمت وضعی.

اصل مؤمّن نسبت به شک در حرمت تلکیفی جاری است چون حرمت تکلیفی با علم اجمالی اول معلوم نیست. علم اجمالی اول آن است که یا ظرف سمت راست نجس است یا ظرف سمت چپ و عبد به اینکه یا ملاقِی حرام است یا ظرف سمت چپ علم اجمالی ندارد، [ و وقتی عبد به حرمت تکلیفی آب ملاقِی علم اجمالی نداشت اصل مؤمن بلامعارض در آن جاری است]

اصل مؤمّن نسبت به شک در حرمت وضعی جاری نیست، چون حرمت وضعی دائر مدار فعلیت و عدم فعلیت نجاست نبوده و عبد الآن تکلیف فعلی به وجوب نماز با آب طاهر دارد و اصل طهارت در آب ملاقِی به لحاط حرمت وضعی معارضه می‌کند با اصل طهارت در ظرف سمت چپ و اصول مؤمنه بعد از تعارض، تساقط کرده و عبد نسبت حرمت وضو مؤمن ندارد. و نوبت به اصل عقلی احتیاط می‌رسد و عبد باید نسبت به وضو گرفتن با آب ملاقِی احتیاط کند.

1.1.3مناقشات در کلام محقق صدر

سخن محقق صدر نامنظم بوده و اشکالات عدیده دارد و مناقشه در آن نیازمند تجزیه و تفکیک کلام ایشان می‌باشد تا روشن شود که کدام قسمت از کلام ایشان اشکال دارد.

کلام ایشان را در سه بخش تفکیک کرده و بر هر کدام مناقشه و اشکال می‌شود و در نهایت کلام ایشان سه اشکال دارد.

1.1.4مناقشه اول: خلط محل بحث با «فعلیت وجوب وضو با آب طاهر» (نظر تحقیق)

در قوام فعلیت حکم به فعلیت موضوع، هیچ فرقی بین احکام تکلیفی و وضعی نیست.

فرق گذاشتن بین احکام تکلیفی و وضعی ـ به این بیان که فعلیت احکام تکلیفی منوط به فعلیت موضوع است و فعلیت احکام وضعی منوط به فعلیت موضوع نیست ـ صحیح نیست.

فعلیت هر حکمی ـ چه حکمی و چه وضعی ـ متقوم به فعلیت موضوع است. خمر نجس است و نجاست از احکام وضعی است، وقتی نجاست فعلی می‌شود که خمر فعلی در خارج محقق باشد، اگر خمری در خارج محقق شد، نجاست آن فعلی می‌شود و به عدد افراد خمر نجاست فعلیه موجود می‌شود، اگر یک خمر به افراد خمر اضافه شود، یک نجاست فعلی به نجاسات فعلی افزوده می‌شود و اگر یک خمر کم شود یک نجاست از نجاست فعلی کم می‌شود. اگر صد لیوان خمر در خارج موجود باشد صد نجاست فعلی موجود است و اگر هر صد لیوان خمر در یک ظرف ریخته شود، یک نجاست فعلیه وجود دارد. و اگر یک ظرف خمر به صد ظرف ریخته شود به جای یک نجس، صد نجس فعلی موجود است.

در مثال محل بحث بطلان و حرمت وضو با آب نجس زمانی فعلی است که آب نجس در خارج فعلی باشد و اگر در خارج آب نجس وجود نداشته باشد، بطلان وضو با آب نجس فعلی و مجعول نشده است و به صورت جعل و کلی است.

به نحو اشاره بیان می‌شود که احکام طبق مبنای مختار سه قسم است 1. احکام تکلیفی 2. احکام وضعی 3. احکام انتزاعی؛ این اصطلاحات در مبحث استصحاب خواهد آمد. و صحت و بطلان از احکام انتزاعی است نه از احکام وضعی، و وقتی اینجا گفته می‌شود بطلان حکم وضعی است مراد وضعی بالمعنی الاعم در مقابل حکم تکلیفی است.

وقتی آب پاک است، بطلان وضو با آن فعلی نیست و وقتی همان آب با ملاقات با نجس، نجس شد بطلان وضو با آن فعلی می‌شود.

مغالطه‌ای که در مثال محل بحث رخ داده است عبارت است از آوردن پای مسأله «فعلیت وجوب وضو با آب طاهر» به میدان بحث. روشن است که وجوب وضو با آب طاهر فعلی است اما این مسأله با بحث از منجزیت علم اجمالی اول نسبت به حرمت و بطلان فعلی با آب ملاقِی نجس چه ارتباطی دارد؟!

حرمت و بطلان وضو قبل از ملاقات آب با بعض اطراف علم اجمالی واقعا فعلی نیست و وقتی آب با نجس ملاقات کرد حرمت و بطلان وضو فعلی می‌شود.

بنابراین تفصیل و تفکیک بین حکم وضعی و حکم تکلیفی از سوی ایشان، وجهی ندارد.

اشکال دوم و سوم برای جلسه بعد الحمد لله رب العالمین.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo