< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد سیدمحمود مددی

97/09/14

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: مقام اول: انحلال حقیقی /تنبیه سوم: انحلال علم اجمالی /تنبیهات احتیاط /متباینین/ اصالة الاحتیاط /اصول عملیه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مقام اول انحلال حقیقی علم اجمالی بود. گذشت که انحلال حقیقی دو قسم دارد.

در قسم اول معلوم بالاجمال ـ که معلوم بالعرض است ـ فرد معین است و نزد عالم به علم اجمالی نامشخص است مثل اینکه علم اجمالی حاصل شود که قطره خونی هنگام زوال در یکی از دو ظرف افتاد اما معلوم نیست در کدام افتاد. و با عنوان «یکی از دو ظرف» اشاره ذهنی می‌شود به یک ظرف مشخص سپس هنگام عصر علم تفصیلی پیدا می‌شود که ظرف سمت راست نجس است.

این قسم اول است و در آن شش فرض وجود دارد دیروز فرض اول و دوم گذشت و امروز بحث در فرض سوم است.

 

0.1فرض سوم:

در فرض سوم احتمال انطباق معلوم بالتفصیل بر معلوم بالاجمال وجود دارد و معلوم بالتفصیل بنا بر احتمال عدم انطباق متقدم و سابق بر معلوم بالاجمال است.

علم اجمالی که برای قسم اول مثال زده شد در تمامی فروض شش‌گانه تکرار می‌شود و مثال در فرض سوم این است که بعد از اینکه هنگام زوال علم اجمالی به وقوع قطره خونی در یکی از دو ظرف پیدا کردید، هنگام عصر علم تفصیلی پیدا می‌کنید که یک قطره خونی در ظرف سمت راست افتاده است و آن قطره خون یا هنگام زوال افتاده است یا هنگام صبح، اگر هنگام زوال افتاده باشد همان قطره خونی است که دیدید در یکی از دو ظرف افتاد و اگر صبح افتاده باشد قطره خون دیگری است.

در این فرض انطباق معلوم بالتفصیل با معلوم بالاجمال محمتل است؛ معلوم بالتفصیل احتمال دارد همان قطره خونی باشد که هنگام زوال دیدید که در یکی از دو ظرف افتاد و احتمال دارد یک قطره خون دیگری باشد که اگر قطره خون دیگری باشد قطعاً هنگام صبح در ظرف سمت راست افتاده است.

انحلال و زوال علم اجمالی در فرض سوم

علم اجمالی در فرض سوم حقیقةً زائل و منحل می‌شود، چون به محض حصول علم تفصیلی به نجاست ظرف سمت راست، علم تفصیلی حاصل می‌شود که این ظرف هنگام زوال نجس بود.

حصول یقین تفصیلی به نجاست ظرف سمت راست هنگام زوال یا از راه نجاست هنگام صبح است یا از راه نجاست هنگام زوال؛ شاید ظرف سمت راست صبح نجس شده است و عصر شما به آن علم پیدا کرده‌اید و شاید هنگام زوال با قطره خونی که شما دیدید نجس شده است.

اگر ظرف سمت راست صبح نجس شده باشد، احتمال دارد قطره خونی که شما هنگام زوال دیدید آن هم در ظرف سمت راست افتاده باشد و احتمال دارد در ظرف سمت چپ افتاده باشد.

اگر ظرف سمت راست هنگام زوال نجس شده باشد، نجاست آن حتماً با آن قطره خونی است که شما آن را دیدید پس آن قطره خون حتماً در ظرف سمت راست افتاده است.

بنابراین علم اجمالی در فرض سوم نیز منحل است و شما علم تفصیلی دارید که ظرف سمت راست هنگام زوال نجس است و در نجاست ظرف سمت چپ شک بدوی دارید.[1]

0.2فرض چهارم:

در فرض چهارم معلوم بالتفصیل قطعاً بر معلوم بالاجمال منطبق نبوده و متأخر از معلوم بالاجمال است.

شما هنگام زوال وقوع قطره خون را در یکی از دو ظرف می‌بینید و هنگام عصر به وقوع یک قطره خون در ظرف سمت راست علم تفصیلی پیدا می‌کنید.

پس شما اکنون به نجاست ظرف سمت راست قطع دارید چون عصر یک قطره خون در آن افتاده است و احتمال انطباق نیز وجود ندارد.

عدم انحلال و عدم زوال علم اجمالی در فرض چهارم

عدم انحلال علم اجمالی در این فرض روشن است شما اکنون علم تفصیلی به نجاست ظرف سمت راست دارید لکن همچنان در صفحه ذهن خون علم اجمالی دارید که هنگام زوال یا ظرف سمت راست نجس شد یا ظرف سمت چپ.

0.3فرض پنجم:

در فرض پنجم احتمال انطباق معلوم بالتفصیل بر معلوم بالاجمال وجود دارد و معلوم بالتفصیل بنا بر احتمال عدم انطباق متأخر از معلوم بالاجمال و لاحق بر آن است برخلاف فرض سوم.

شما هنگام زوال می‌بینید قطره خونی در یکی از دو ظرف افتاد و عصر می‌فهمید قطره خونی در ظرف سمت راست افتاده است و آن قطره خون یا هنگام زوال افتاده است یا هنگام عصر، اگر هنگام زوال افتاده باشد همان قطره خونی است که دیدید در یکی از دو ظرف افتاد و اگر عصر افتاده باشد قطره خون جدیدی است.

پس شما به نجاست ظرف سمت راست علم تفصیلی دارید چون می‌دانید قطره خونی در آن افتاده است، اما نمی‌دانید هنگام زوال افتاده است یا هنگام عصر.

در این فرض انطباق معلوم بالتفصیل با معلوم بالاجمال محمتل است؛ معلوم بالتفصیل احتمال دارد همان قطره خونی باشد که هنگام زوال دیدید که در یکی از دو ظرف افتاد و احتمال دارد یک قطره خون دیگری باشد که اگر قطره خون دیگری باشد قطعاً هنگام عصر در ظرف سمت راست افتاده است.

عدم انحلال و عدم زوال علم اجمالی در فرض پنچم

در فرض پنجم علم اجمال منحل نمی‌شود چون شما بعد از حصول علم تفصیلی همچنان علم اجمالی دارید آن قطره خونی که دیدید یا در ظرف سمت راست افتاده است یا در ظرف سمت چپ.

اکنون که هنگام عصر است علم تفصیلی ندارید که هنگام زوال ظرف سمت راست نجس بود بلکه احتمال دارد ظرف سمت راست هنگام زوال طاهر بوده باشد در صورتی که قطره خون در ظرف سمت چپ افتاده باشد، پس شما اکنون که هنگام عصر است در صفحه ذهن خود نسبت به هنگام زوال علم اجمالی به نجاست یکی از دو ظرف دارید.

0.4فرض ششم:

در فرض ششم احتمال انطباق معلوم بالتفصیل بر معلوم بالاجمال وجود دارد و معلوم بالتفصیل بنا بر احتمال عدم انطباق نمی‌دانیم که متقدم بر معلوم بالاجمال بوده یا متأخر.

مثل اینکه شما هنگام زوال دیدید قطره خون در یکی از دو ظرف افتاد و هنگام عصر علم پیدا کردید که در ظرف سمت راست قطره خونی افتاده است اما نمی‌دانید این قطره خون صبح افتاده است یا هنگام زوال یا هنگام عصر! اگر هنگام زوال افتاده باشد همان قطره خونی است که شما دیدید و اگر صبح یا عصر افتاده باشد خون دیگری است. پس در علم تفصیلی سه احتمال وجود دارد و احتمال زوال منطبق است با علم اجمالی.

عدم انحلال و عدم زوال علم اجمالی در فرض ششم

علم اجمالی در فرض ششم منحل نمی‌شود، چون بعد از حصول علم تفصیلی شما همچنان به نجاست یکی از دو ظرف علم اجمالی دارید و به نجاست آن هنگام زوال علم تفصیلی ندارید زیرا احتمال دارد قطره خون دیگری هنگام عصر به ظرف سمت راست افتاده باشد و آن منشأ علم تفصیلی هنگام عصر شده است در نتیجه قطره خونی که شما هنگام زوال آن را دیدید در ظرف سمت چپ افتاده باشد.

1انحلال حقیقی در قسم دوم

معلوم بالاجمال در قسم دوم مردد است بین فرد معین و فرد مردد، عالم اجمالی نمی‌داند معلوم بالاجمال فرد معین است یا فرد مردد.

به جهت دقیق بودن مطلب مثال آن تکرار می‌شود، مثلاً شما می‌بینید دو قطره خون به سمت زمین پرتاب شدند و به طور عادی علم پیدا می‌کنید که به زمین اصابت کردند اما به خاطر وجود حائل بین شما و زمین اصابت آن دو با زمین را نمی‌بینید وقتی به پشت حائل می‌روید مشاهده می‌کنید که دو ظرف وجود دارد و آن دو قطره اصلاً به زمین اصابت نکرده و قطعاً به داخل آن دو ظرف افتاده‌اند؛ و احتمالات وقوع آن دو قطره در دو ظرف سه احتمال است:

    1. وقوع هر دو قطره در ظرف سمت راست

    2. وقوع هر دو قطره در ظرف سمت چپ

    3. وقوع یک قطره در ظرف سمت راست و وقوع یک قطره در ظرف سمت چپ

با توجه به این سه احتمال، برای شما علم اجمالی حاصل می‌شود که یکی از دو ظرف نجس شده است. طبق این سه احتمال امکان ندارد که هر دو ظرف پاک باشد.

حال آیا عنوان «یکی از دو ظرف» اشاره دارد به ظرف سمت راست یا ظرف سمت چپ یا فردد مردد؟

اگر هر دو قطره در ظرف سمت راست افتاده باشند عنوان «یکی از دو ظرف» اشاره به ظرف سمت راست دارد.

اگر هر دو قطره در ظرف سمت چپ افتاده باشند عنوان «یکی از دو ظرف» اشاره به ظرف سمت چپ دارد.

و معلوم بالاجمال در این دو صورت فرد معین است.

اگر یک قطره در ظرف سمت راست افتاده باشد و یک قطره در ظرف سمت چپ افتاده باشد عنوان «یکی از دو ظرف» اشاره به فرد مردد ـ فرد لا علی التعیین ـ دارد.

حال معلوم بالاجمال در واقع از دو حال خارج نیست یا فرد معین است یا فرد معین اما شما نمی‌دانید معلوم بالاجمال‌تان فرد مردد است یا فرد معین!

معلوم بالاجمال در قسم اول از انحلال حقیقی فقط فرد معین بود اما معلوم بالاجمال در قسم دوم ـ به خلاف فرض اول ـ مشخص نیست که فرد معین است یا فرد مردد.

انحلال و زوال علم اجمالی در قسم دوم

گذشت که قسم دوم از انحلال حقیقی فقط یک فرض دارد. و در این فرض شما علم تفصیلی پیدا می‌کنید که قطره خون در ظرف سمت راست افتاده است.

اکنون تمام بحث در این است که آیا علم اجمالی به وقوع قطره خون در یک ظرف و «نجاست یکی از دو ظرف» بعد از حصول علم تفصیلی منحل می‌شود یا نه؟

در انحلال حقیقی علم اجمالی در این قسم دو قول وجود دارد:

    1. انحلال (نزد مدرسه میرزای نائینی و محقق صدر)

    2. عدم انحلال (نزد محقق عراقی)

مدرسه محقق نائینی و مرحوم صدر قائل به انحلال هستند و محقق عراقی قائل به عدم انحلال است.

برای مراجعه به ادله طرفین مراجعه کنید به کتاب بحوث ج 5 ص 240[2] در آنجا ادله طرفین و مختار محقق صدر مفصلا آمده است.

در نظر تحقیق علم اجمالی در این قسم منحل است و با بیان توضیح روشن خواهد شد که نیاز به وجوه مذکور در کتاب بحوث نیست، البته آن وجوه ناتمام است.

با حصول علم تفصیلی به وقوع قطره خون در ظرف سمت راست، علم تفصیلی به نجاست آن ظرف حاصل می‌شود و تنجس و عدم تنجس ظرف سمت چپ محتمل است.

وقتی شما پس از یک یا دو ساعت به وقوع قطره خون در ظرف سمت راست علم تفصیلی پیدا می‌کنید، احتمال دوم «وقوع هر دو قطره در ظرف سمت چپ» باطل می‌شود و دو احتمال باقی می‌ماند.

احتمال آن وجود دارد که هر دو قطره در ظرف سمت راست افتاده باشد و احتمال آن وجود دارد که یک قطره در ظرف سمت راست و یک قطره در ظرف سمت چپ افتاده باشد.

بین وقوع یک قطره در ظرف سمت راست یا وقوع دو قطره در آن فرقی وجود ندارد چون واقع شدن دو قطره یا یک قطره موضوع اثر نیست.

پس از حصول علم تفصیلی به وقوع قطره خون در ظرف سمت راست، شما می‌دانید که ظرف سمت راست هنگام وقوع دو قطره حتما نجس شده است اما نمی‌دانید ظرف سمت چپ هم نجس شد یا نه؟ نجاست ظرف سمت چپ برای شما شک بدوی است.[3] پس اکنون که دو ساعت از وقوع دو قطره می‌گذرد و علم تفصیلی به وقوع قطره خون در ظرف سمت راست پیدا می‌کنید در صفحه نفس شما علم اجمالی به نجاست یکی از دو ظرف وجود ندارد.

حاصل بحث در انحلال حقیقی

بحث انحلال حقیقی بحث مقام اول بود که نسبت به زوال و عدم زوال علم اجمالی در آن بحث شد و گفته شد انحلال حقیقی علم اجمالی دو قسم دارد، قسم اول دارای شش فرض است و قسم دوم دارای یک فرض است و مجموعا هفت فرض در مسأله وجود دارد.

علم اجمالی در سه فرض اول و فرض هفتم منحل است و در سه فرض میانی منحل نیست.

اما در فروضی که علم اجمالی منحل نشد در مقام دوم از آنها بحث می‌شود که آیا علم اجمالی حکما منحل است یا نه؟ یعنی آیا اصل مؤمن در طرفی که معلوم بالتفصیل نیست جریان دارد یا نه؟

جلسه بعد در مقام دوم: انحلال حکمی بحث می شود الحمد لله رب العالمین.


[1] مقرر: اشکال نشود «علم اجمالی در فرض سوم منحل نمی‌شود به همان بیان عدم انحلال در فرض پنجم در فرض پنجم خواهد آمد که علم اجمال منحل نمی‌شود چون شما بعد از حصول علم تفصیلی همچنان علم اجمالی دارید آن قطره خونی که هنگام زوال دیدید یا در ظرف سمت راست افتاده است یا در ظرف سمت چپ».چون بین فرض سوم و فرض پنجم فرق وجود دارد و فرق آن است که در فرض سوم هنگام عصر شما به نجاست ظرف سمت راست علم تفصیلی دارید و بعد از حصول علم تفصیلی و احتمال انطباق معلوم بالتفصیل بر معلوم بالاجمال، نجاست ظرف سمت جپ صرفایک احتمال عقلی است و علم اجمالی از جامع به آن سرایت نمی‌کند و شما در صفحه ذهن خود علم اجمالی به نجاست ظرف سمت جپ ندارید.
[3] پرسش: میرزای نائینی بحث اقل و اکثر استقلالی را مطرح کرده است، مشکل تصویر بحث به نحو اقل و اکثر استقلالی چیست؟پاسخ استاد: مشکل بیان میرزای نائینی در تصویر بحث به نحو اقل و اکثر استقلالی آن است که علم اجمالی در اقل و اکثر استقلالی منعقد نیست، تصویر بحث به نحو اقل و اکثر استقلالی به شکل و به لسان علم اجمالی است اما در واقع علم اجمالی وجود ندارد، شما علم تفصیلی به اقل و شک بدوی در اکثر دارید، وقتی شما می‌دانید به زید بدهکار هستید اما نمی‌دانید یک درهم بده‌کار هستید یا دو درهم، در واقع شما علم تفصیلی دارید که یک درهم به او بدهکار هستید و شک دارید که درهم دیگر هم به او بدهکار هستید یا نه!.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo