موضوع: خارج فقه مسائل کرونا ویروس

سخن پیرامون احکام مربوط به کرونا ویروس بود. درباره تکلیف نماز و وضوی بیماران و پرستاران سخن گفتیم که مانند دیگر بیماران است. اگر توانستند با تمام اجزاء وشرایط بخوانند و در غیر این صورت وضوی معذورین را دارند و با تیمم نماز می خوانند. و در صورتی که وضو و تیمم برای آنها ممکن نباشد، فاقد الطهورین خواهند شد. حکم آنها بنابر نظر مشهور متقدمین و متاخرین سقوط اداء و وجوب قضا است؛ گرچه احوط هر طور می تواند اداء را بخواند و قضای آن را بجا می آورد. اقوال دیگری مطرح هستند. یک قول، یصلی و یعید. قول دیگر، اداء واجب است ولی قضاء واجب نیست. قول سوم، تکلیف او، به مقدار نماز ذکر خداوند را بگوید. غایه المرام صیمری ج5 ص 95-96 اقوالی که در مساله هستند. البته حساب روزه واجب معین مانند جدا است. اگر برای غسل و وضو آب و نیز برای تیمم خاک نداشت روزه اش درست است.

مساله دیگری مطرح است از مراجع تقلید سوال شده « هل یجوز مصرف الحقوق الشرعیة من الزکاة و الخمس فی توفیر الادوات الضروریة للحمایة من الانتقال العدوی من المصابین کالکفوف و الکمامات الطبیة و المواد المنظفة و کذالک الادویة و المستلزمات الاخری مما تمس الحاجة الیها من المکافحة هذا الوباء؟» آیا می شود زکات را صرف اداوات بهداتشی برای مقابله با ویروس مانند تهیه ماسک و دستکش و به اشخاص مبتلا بدهد. آیا جایز است؟

در جواب فرمودند:« لا مانع من ان یصرف من سهم سبیل الله من الزکاة و من سهم الامام من الخمس فی ذالک مع رعایة الضوابط الشرعیة» اشکال ندارد از خمس و زکات با رعایت ضوابط شرعیه مصرف کند و معنی ضوابط شرعیه این است که مستحقین دارای شرایط هستند.

موضوع بحث امروز این است، آیا صرف خمس و زکات در ادوات بهداشتی مانند ضدعفونی مسجد و یا تهیه اسباب بهداشتی صرف مستحقین، جایز است؟ مصرف زکات در آیه توبه آمده است. خداوند می فرماید: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾

زکات به فقراء، مساکین، و کسانی که زکات را جمع آوری می کنند و کسانی که اگر به آنها زکات داده شود دل آنها متمایل به اسلام می شود، و برای آزادی برده ها و بدهکاران و فی سبیل الله داده می شود. سوالی که مطرح می شود مراد از فی سبیل الله چیست؟

گرایش عامه، و بسیاری از اهل سنت درباره سبیل الله، تمرکز روی جهاد است. در کتاب احکام السلطانیة ماوردی که شافعی مذهب است؛ می گوید: سهم سبیل الله تعالی و هم الغزاة یدفع الیهم من سهمهم قدر حاجتهم فی جهادهم.[1] و در کتاب احکام السلطانیة ابی یعلی، حنبلی مذهب است می گوید: اما سهم سبیل الله فهم الغزاة.[2] بیشتر تاکید عامه بر این است که سبیل الله انصراف به غزات و رزمندگان دارد. خداوند می فرماید: ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفاً. البته برخی از عامه منحصر در جهاد نکردند. و در هر چیزی که مایه قرب به خداوند باشد گفته اند جایز است مصرف بشود. از احمد حنبل نقل شده« لا یصرف منها فی الحج و به قال مالک و ابو حنیفه و الثوری و الشافعی، لان سبیل الله عند الاطلاق انما ینصرف الی الجهاد فان کان ما فی القرآن من ذکر سبیل الله انما ارید به الجهاد الا الیسیر.

گرایش خاصه و شیعه درباره سبیل الله، شامل هر کار خیر عمومی است؛ اما کار خیر خصوصی مراد نیست. شیخ طوسی در کتابهای خود می فرماید مثلا در الخلاف: سبیل الله یدخل فیه الغزاة فی الجهاد و الحاج، و قضاء الدبون عن الاموات و بناء القانطر و جمیع المصالح.[3] ودر مبسوط همین مطالب را می فرماید: و یدخل فی سبیل الله معونة الحاج و قضاء الدیون عن الحی و المیت و جمیع سبل الخیر[4] . و در کتاب الاقتصاد که از کتاب های فقهی مختصر شیخ طوسی است می فرماید: و فی سبیل الله هو الجهاد و یدخل فیه جمیع مصالح المسلمین. سید مرتضی در الانتصار می فرماید: و معنی فی سبیل الله الطریق الی الطریق الی ثوابه و الوصلة الی التقرب الیه[5] . یعنی هرچیزی که سبب تقرب به خداوند بشود. ابن براج در المهذب می گوید: اما سبیل الله هو الجهاد و ما فیه من الصلاح للمسلمین مثل عمارة الجسور والقناطر و ما جری مجری ذالک. در مجمع البیان ذیل آیه و هو الجهاد بلاخلاف[6] .

استاد: منکر این معنی نیستم ولی محدود در جهاد نیست. و یدخل فیه عند اصحابنا جمیع مصالح المسلمین. محقق در شرایع می فرماید: و فی سبیل الله هو الجهاد خاصة و قیل یدخل فیه المصالح کبناء القناطر و الحج و مساعدة الزائرین و بناء المساجد فهو الاشبه[7] . یعنی اشبه به قواعد است. بنابراین گرایش عمومی فقهای شیعه، سبیل الله یک معنای عام است. در مختصر النافع که مختصر شرایع الاسلام است؛ می گوید: کل ما کان قربة او مصلحة کالحج و الجهاد و بناء القناطر وقیل یختص بالجهاد.[8] این قیل نظر عامه است. ابن حمزه طوسی در کتاب الوسیلة می گوید: فی سبیل الله الجهاد والرباط والمصالح و سبیل الخیر[9] . علامه در القواعد می گوید: هو کل مصلحة کبناء القناطر و عمارة المساجد و اعانة الزیائرین و مساعده المجاهدین[10] . در کتاب لمعه شهید اول می فرماید: و فی سبیل الله هو القرب کلها[11] . تمام چیزهایی قربت و در راه خداوند است. در کتاب الجمل و العقود می گوید: و هو الجهاد و ما جری مجراه. در من لایحضره الفقیه می گوید: و هو سبیل الله فی الجهاد. در کتاب اشارة السبق می گوید: و هو الجهاد الحق.

جمع بندی دو نظر این است که گرایش عمومی فقهای اهل سنت تمرکز وری جهاد است ولی گرایش عمومی فقهای شیعه جهاد و غیر جهاد است. بنابراین تردیدی نیست که خرج سبیل الله در جهاد جای شک و شبهه نیست. لکن شیعه می گوید تمرکز در جهاد نکنید.

سید یزدی در العروة الوثقی می فرماید: السابع: سبيل اللّه ، و هو جميع سبل الخير كبناء القناطر و المدارس و الخانات و المساجد و تعميرها، و تخليص المؤمنين من يد الظالمين و نحو ذلك من المصالح، كإصلاح ذات البين، و دفع وقوع الشرور و الفتن بين المسلمين، و كذا إعانة الحجّاج و الزائدين و إكرام العلماء و المشتغلين مع عدم تمكّنهم من الحجّ و الزيارة و الاشتغال و نحوها من أموالهم، بل الأقوى جواز دفع هذا السهم في كلّ قرية.[12]

مراد از ظالم مثلا در دادگاه طاغوت وکیل بگیرد برای دفاع از مظلوم که پول ندارد وکیل قوی بگیرد. بنابراین قدر متیقن از ظالم دستگاه ظلم است که یک عالم دینی یا غیر عالم دینی را دست گیر کند، و برای دفاع در مقابل ظالم پول گرفتن وکیل گرفتن را ندارد. بنابراین شامل ظلم شخصی نمی شود. از موارد سبیل الله اصلاح ذات البین است امام صادق علیه السلام به مفضل داد که اگر اختلاف و دعوای بین دو شیعه با صرف پول بر طرف می شود پول را برای حل دعوا مصرف کند. مفضل هم گفت که امام صادق علیه السلام پول را برای رفع اختلاف بین مومنین داده است. از دیگر موارد سبیل الله دفع شر و فتنه است. و نیز از مصادیق بارز سبیل الله کمک به حجاج و زائرین عتبات مقدسه است. نیز از موارد سبیل الله اکرام علماء و مشتغلین به علم است. البته این مورد در صورتی که برای زیارت رفتن تمکن مالی نداشته باشند اما اگر تمکن مالی داشته باشد نمی توان از سبیل الله به آنها داد. و نیز طلبه اگر تمکن مالی داشته باشد نمی توان از سبیل الله به او بدهند.

امام راحل در تحریر می فرماید: السابع: فی سبیل الله و لایبعد ان یکون هو المصالح العامة للمسلمین و الاسلام کبناء القناطر وایجاد الطرق و الشوارع و تعمیرها و ما یحصل به تعظیم الشعائر و علو کلمة الاسلام او دفع الفتن و المفاسد عن حوزه الاسلام بین القبیلتین من الملسمن و اشباه ذالک لا مطلق القربات کالاصلاح بین الزوجین و الوالد و الولد. [13]

بنابراین کارهای خیر دو جور است مانند دعوای بین زن و شوهر یا بین پدر و پسر. امام راحل تصریح می کند که در مصالح شخصی نمی توان از سبیل الله به آنها بدهد. و دیگر علما سبیل الله را تقیید به مطالح عامه کرده اند.

سید در عروه می فرماید: بل الأقوى جواز دفع هذا السهم في كلّ قرية.

مرحوم بروجردی می فرماید: اذا کانت من المصالح العامة الدینه و سید عبدالهادی شیرازی تعبیر به مصالح نوعةً می کند. لذا مصالح فردی نباید باشد. مرحوم حکیم می فرماید: لها نوع من الاهمیة الشرعیة. مرعشی می فرماید: الاولی تقییدها کونها من المصالح العامة. آیت الله فاضل لنکرانی می فرماید: مع کونها من المصالح العامة للاسلام والمسلمین و لایشمل المصالح الجزئیة کالاصلاح بین الزوج و الزوجة مثلا. بنابراین کار های خیر دو جور است یکی کار های خیر فردی و کار های خیر جمعی است و مبارزه با کرونا از مصالح نوعیه است. و دادن ماسک و دستکش به یک شخصی از مصالح نوعیه است چون اگر به او ماسک ندهد موجب سرایت آن به دیگران می شود. آیت الله سیستانی نیز تصریح به جواز دارند بخاطر همین مبنا است که از مصالح عمومی است. بنابراین مهار کردن این ویروس از مصالح عمومی است و شامل ضد عفونی کردن مسجد و مصلاهای نماز جمعه به ویژه جلسات مذهبی می شود و نیز شامل امکانات بهداشتی که در اختیار نماز گزاران قرار داده شود.