موضوع: اقل و اكثر عقلي/ اقل و اكثر
بحث ما در اقل و اكثر بود، يعني اگر امر دائر بين اقل و اكثر بود، مولا كم را مي خواهد يا زياد را مي خواهد، آيا ما بايد احتياط كنيم و اكثر را انجام دهيم و يا برائت كنيم و به اقل اكتفاء كنيم؟
بيان شد كه علماء در دو مساله بحث كرده اند:
اول: اقل و اكثر خارجي: يعني در خارج عمل داراي اجزاء باشد. مثل نماز كه مركب از نيت، تكبير، ركوع، سجده، قرائت، تسبيحات و... است. در ما نحن فيه اگر شك كنيم كه جلسه استراحت جزء نماز است يا خير، كه گفتيم اصل برائت جاري است و چهار اشكال جاري بود كه جواب داديم.
دوم: اقل و اكثر عقلي: يعني در خارج عمل واحد است اما عقل آن را جدا جدا مي كنيم كه بحث ما در اين مساله است.
قبل از ورود به بحث، مقدمه اي كه محقق در بيان فرق بين اين دو مساله بيان كرده است كه ما هم به تبع آن را بيان مي كنيم.
اقل و اكثر عقلي بر سه قسم است:
اول: شرط باشد. يعني جزئي، شرط واجب باشد. مثل ستر عورت در نماز كه آيا در نماز واجب است ستر عورت شود يا واجب نيست.
دوم: وصف باشد. مثل آزاد كردن رقبه كه شك است مومنه بايد آزاد شود يا مطلق رقبه.
سوم: مقوم شيء باشد. «ائتني بحيوان» كه حيوان مردد است بين فرد گوسفند يا مطلق حيوان.
حال فرق بين اقل و اكثر خارجي و عقلي:
مركبات عقليه عبارت است از مركبي كه اعتبار خصوصيت زائده مشروطه نياز به مؤونه زائد ثبوتا و اثباتا ندارد اما مركبات خارجيه عبارت است از مركبي كه اعتبار خصوصيت مضبوطه در آن به مؤونه زائده ثبوتا و اثبات نياز دارد. مثل نماز كه مركب است و مولا گفته «اقم الصلاة» و اجزاء آن مثل ركوع و سجده و نيت هم در مقام ثبوت و هم در اثبات بگويد.
يا مثلا مولا بگويد انسان را آزاد كن، انسان جنس و فصل دارد، حال بايد به اين جنس و فصل مراجعه كرد يا خير، در اينجا انسان يك وجود دارد و عقل مي گويد انسان حيوان ناطق و لازم نيست شارع بگويد ثبوتا حيوان ناطق را آزاد كن.
پس فرق اين شد كه در مركبات خارجي، نياز به تصور ثبوتا و اثباتا دارد مثل نماز اما در مركبات عقلي نياز به ثبوت و اثبات ندارد و اشاره به همان وجود واحد كافي است. مثلا اگر مولا مي خواهد بگويد اكرام كن عالم را، لازم نيست بگويد اكرام كن كسي را كه براي او علم ثابت شده. و اين عقلي است و نياز به ثبوت و اثبات ندارد.
ما يك چيزي را بر بيان ايشان اضافه مي كنيم، اينكه در اقل و اكثر خارجي، اغراض متعددي وجود دارد و گاهي باعث انفصال اجزاء مي شود. مثال نيت نماز مي كنيم. حال هدف از نيت چيست؟ هدف از نيت نماز است و بعد تكبير مي گوييم كه خداوند بزرگتر از آنچه است كه وصف شود. بعد سوره حمد را مي خوانيم، براي تشكر و بعد ركوع مي كنيم براي تعظيم و بعد سجده مي كنيم براي اينكه تمام موجودات به خاك افتاده اند براي خداوند. پس اگر اغراض متعددي وجودي داشت، اقل و اكثر خارجي است و اگر اغراض متعددي وجود نداشت، اقل و اكثر عقلي است. مثلا فقط مي خواهم خدا را صدا بزنم و بگويم يا الله، فقط شامل خداوند مي شود كه تمام صفات را در بر دارد و لازم نيست تمام صفات و خصوصيات مطرح شود.
حال بر گرديم به اصل بحث كه در مركبات عقلي بود كه حكم در شك چيست؟
اولين چيزي كه طرح كرده اند شرط است، كه مثلا در نماز آيا ستر عورت شرط است يا خير؟ كه قسم اول است.
قسم دوم صفت است، يعني شيء اي را مولا امر كرده و نمي دانم آيا موصوف به صفت خاص است يا خير مثلا گفته «اعتق رقبة» كه نمي دانم موصوف به مومنه است يا خير؟
قسم سوم شك در مقوم، مثل مولا مي گويد «جئني بحيوان» كه نمي دانم هر حيواني مي خواهد يا حيواني مي خواهد كه سوار شود يا آن را بخورد.
پس ما بايد در سه قسم بحث كنيم.
قسم اول: شرط
من شك مي كنم كه در نماز ستر عورت شرط است يا خير، استاد مي گويد در اينجا مجراي برائت است. چون من علم دارم كه آيا تكليف عبارت است از عمل مشروط يا خير و يا جامع قطعي يعني يا اين است يا خير كه مسلم است جامع است. كه امر دائر بين اطلاق و تقييد است و جامع علمي اطلاق است و قيد مشكوك است كه اصل برائت در آن جاري است و اطلاق در جاي خود باقي است و معناي آن سعه است.
قسم دوم: صفت
كه جزئي از اجزاء نمي باشد و صفت همراه مامور به است مثل رقبه كه نمي دانيم خصوص مومنه است يا اعم است و در اينجا هم اطلاق مقدم است و قيد مشكوك است و برائت جاري مي شود و قيد را منتفي مي كند.
اشكال:
صاحب كفايه مي فرمايند اينجا امر دوران بين متباينين است نه اقل و اكثر. چون در خارج ما دو جور رقبه داريم يا كافر است يا مومنه است. پس علم اجمالي است يا اين است يا آن و چون در خارج فقط دو قسم است، علم اجمالي تغيير بين دو متباينين مي كند و مي گويد بايد احتياط كنيد. به اينكه اطلاق در حقيقت به رقبه كافره بر مي گردد و گويا امر دائر بين قيد و قيد است.
انشاء الله در جلسه بعد به جواب آن خواهيم پرداخت.