< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله خلخالی

94/02/21

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: اشکالات آخوند بر برائت عقلیه/ جریان برائت عقلی در اجزاء خارجیه/ دوران بین اقل و اکثر/ اصل احتیاط
خلاصه بحث
سخن در مرحله اول از دوران بین اقل و اکثر که در اجزاء خارجیه باشد بود که مرحوم شیخ نسبت به اکثر برائت عقلیه را جاری دانستند.
اما مرحوم آخوند بر جریان برائت عقلی، اشکال نمودند و آن را مستلزم دو محذور می‌دانند؛

محذور اول: خلف فرض
بیان ذلک: چون ترکیب اجزاء این مرکب واجب، ترکیب ارتباطی است پس با فرض وجوب اکثر، اتیان به اقل بدون آوردن اکثر، کفایت نمی‌کند بنابراین از طرفی فعلیت حکم نسبت به اقل و لزوم اتیان آن، متوقف است بر تنجّز تکلیف (نماز) به صورت مطلق یعنی ولو به نحو وجوب اکثر، حال اگر بخواهیم با آوردن اقل، تنجّز علم نسبت به اکثر ساقط شود خلف پیش می‌آید که وجوب تکلیف بود به نحو اقل یا اکثر، چون لزوم اتیان به اقل متوقف است بر وجوب اقل یا وجوب اکثر، و فرض اینست که وجوب اجزاء با هم مرتبط است.
به عبارت دیگر، صحت اتیان به اقل، مشروط است به اتیان جزء زائد چون یکی از پایه‌های لزوم اتیان اقل و یکی از طرفین تنجّز علم اجمالی، وجوب اکثر است و از طرفی این اجزاء، ارتباطی هستند، حال اگر بخواهد با اتیان اقل، علم اجمالی منحل شود و نسبت به اکثر بی‌اعتبار شود لازم می‌آید خلف فرض را که تنجیز علم بود بر اساس تنجز علم مطلقا یعنی حتی با فرض وجوب اکثر.
توضیح خلف
توضیح اشکال اول (خلف) آخوند را می‌توان در ضمن مقدماتی بیان نمود؛
مقدمه اول: وجوب مقدمه، تابع وجوب ذی‌المقدمه‌اش است، ثبوتاً عندالله و اثباتاً عندنا. ثبوتاً یعنی وقتی صلاة (ذی‌المقدمه) واجب شد مقدمه‌ی آن که وضوء باشد هم واجب می‌گردد، و اثباتاً هم به این معناست که وقتی دلیل بر وجوب ذی‌المقدمه داشتیم، دلیل بر وجوب مقدمه هم خواهد بود.
مقدمه دوم: خلف محال است چون مستلزم تناقض است.
مثال؛ چنانچه در اعتبار و قبول قول بیّنه، عدالت شرط باشد و ما در خارج قول غیر عدلین را قبول کردیم این می‌شود خلف محال چون لازمه‌اش، تناقض است که عبارت باشد از اعتبار عدالت و عدم اعتبار آن و از همین باب است خلف وعده و مثل آن، خلاصه خلف یعنی، عمل یا قولی بر خلاف آنچه سابق بر آن قرار داده شده است.
مقدمه سوم: چنانچه واجب نفسی مرکب از اجزائی باشد می‌توان به اجزاء آن، اطلاق مقدمه داخلی و یا واجب غیری کرد.
مقدمه چهار: معنای انحلال علم اجمالی اینست که، اجمال و تردد در طرفین علم، تبدیل شود به یک علم تفصیلی نسبت به یک طرف، و شک بدوی در طرف دیگر، مثلاً علم اجمالی به نجاست یکی از دو ظرف، زمانی منحل می‌شود که بیّنه، قائم شود بر نجاست ظرف سمت راستی مثلاً و نسبت به ظرف سمت چپ، شک بدوی داشته باشیم که مجرای اصل قرار می‌گیرد و ارتکابش بلامانع خواهد بود.
خلاصه علم اجمالی یک مطلب سربسته‌ای است که با انحلال، باز و آشکار می‌شود که کدام طرف، متعلق واقعی نجاست است.
ولی اگر آن اجمال و تردید، مرتفع نگردد، انحلالی هم در کار نخواهد بود مثلاً اگر بیّنه بگویند: اگر ظرف سمت راستی، ظرف زید باشد نجس است ولی اگر از عمرو باشد نجس نیست. در اینجا تردید و اجمال از علم، مرتفع نشده است تا انحلال محقق شود، پس چون علم تفصیلی حاصل از این انحلال، تقدیری و تعلیقی است نه مطلق، موجب سقوط علم اجمالی از تنجیز نخواهد بود.
در مانحن فیه هم با اتیان اقل، علم اجمالی منحل نمی‌شود چون علم تفصیلی به وجوب اقل، در صورتی موجب انحلال است که در واقع، اقل واجب باشد ولی اگر اکثر واجب باشد، اتیان اقل، هیچ ثمری ندارد چون اجزاء واجب ارتباطی هستند کما تقدّم.
پس چون علم تفصیلی نسبت به طرف (اقل)، تقدیری و تعلیقی است نه مطلقا، موجب انحلال نبوده و مکلف باید احتیاط نماید به مقتضای تنجیز علم اجمالی.

اشکال دوم: محذور یستلزم من الانحلال، عدمه
ایشان می‌فرمایند: محذور دومی که از انحلال، لازم می‌آید اینست که، از انحلال، عدم انحلال، پیش می‌آید چون لازمه انحلال اینست که تکلیف، علی کل تقدیرٍ (بنابر وجوب اکثر) نباید منجّز باشد و لازمه عدم تنجیز علی کل تقدیرٍ، عدم لزوم اتیان اقل است مطلقاً (چه واجب، اقل باشد یا اکثر) و لازمه‌ی این عدم وجوب اقل تفصیلی، بقای علم اجمالی بر حالش است که عدم انحلال بود.
قال فی الکفایه: مع أنه يلزم من وجوده عدمه لاستلزامه (انحلال) عدم تنجز التكليف على كل حال المستلزم لعدم لزوم الأقل مطلقا المستلزم لعدم الانحلال و ما يلزم من وجوده عدمه محال.[1]
برای توضیح این اشکال، بهتر است عبارت استاد در تقریرات دراسات هم ملاحضه شود.
قال رحمه الله: و اما استلزام الانحلال لعدمه، فلان لازم الانحلال عدم تنجز التكليف على كل تقدير، و هو يستلزم عدم العلم بوجوب الأقل على كل حال، المستلزم لعدم الانحلال، فيلزم من فرض الانحلال عدمه، و هو محال.[2]
در این عبارتها تامل شود تا در جلسه بعد جواب از این دو محذور را در کلام سیدناالاستاد، ببینیم.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo