< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله خلخالی

89/07/03

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث : تزاحم در مرحله امتثال و أمر ترتبی

مباحث تزاحم:

1- تزاحم در ملاکات

2- تزاحم در امتثال

3- شرایط تزاحم در امتثال

4- اقسام تزاحم در امتثال

5- مرحجات تزاحم

6- بیان امر ترتبی در طرف مرجوح

بحث اول:

تزاحم در مرحله ملاکات

تزاحم را در دو مرحله تصور میکنیم:

مرحله اول: تزاحم در ملاکات احکام

مرحله دوم: تزاحم در امتثال احکام

اما مرحله اول عبارت است از تزاحم در مقتضی جعل حکم ثبوتاً، و در عالم نفس الامر، به این معنی که ممکن است عمل از جهتی دارای مصلحت و از جهت دیگر دارای مفسده بوده باشد، مثلاً احسان به فاسق، در این حالت وظیفه مولی است که اهم و مهم را در نظر بگیرد و حکم را طبق اهم صادر کند، وجوب یا حرمت، و در صورت تساوی ملاکین حکم به تخییر نماید، و در صورت أمر حجیت حکم به استحباب و در صورت مرجوحیت حکم به کراهت کند.

بدیهی است که مکلف در این باره هیچ گونه نقشی نخواهد داشت، زیرا تشریع احکام وظیفه مولی است.

مضافاً به اینکه قول به تبعیت احکام نسبت به مصالح در متعلقات یا در نفس حکم مختص به عدلیّه است، و اما بنا بر مذهب اشعری که منکر تبعیت است فرض تزاحم در ملاکات معنی ندارد.

و اما مرحله دوم

تزاحم در امتثال به این معنی که مکلف در مقام عمل قادر بر امتثال هر دو واجب نیست به گونه‌ای که اگر قدرت خود را در امتثال یکی از دو حکم صرف نمود قادر بر امتثال حکم دیگر نخواهد بود.

مثلاً انقاذ دو غریق که شخص نتواند هر دو را نجات دهد، و یا نجات غریق متوقف بر ورود در زمین غصبی شود و امتثال آن از موارد تزاحم در امتثال که اقسام آن بیان خواهد شد.

بحث دوم

شروط تزاحم

شرط اول: فعلیة حکم

شرط دوم: تنجیز حکم

شرط سوم: الزامی بودن حکم

أما شرط اول: فعلیة حکم

اين شرط به این دلیل است که مکلف قبل از فعلیت حکم تکلیفی ندارد تا در مقام أمتثال آن برآید، مثلاً چنانچه مسجد نیازی به تطهیر پیدا نکرده باشد صلاة در مسجد بدون تزاحم انجام می‌شود، یا بالعکس چنانچه مسجد نیاز به تطهیر پیدا کند و اما وقت داخل نشده تطهیر مسجد بلامزاحم است.

نتیجه آنکه فعلیت حکم در دو طرف تزاحم باید مفروض الوجود باشد.

برخلاف تعارض که به هیچ وجه بستگی به فعلیت حکم ندارد، زیرا تکاذب دو دلیل به مجرد انشاء تحقق می‌یابد، اعم از آنکه حکم به فعلیت برسد یا نرسد. مثلاً روایتی دلالت کند بر وجوب سوره در صلاة و دلیل دیگر برخلاف آن بگوید سوره واجب نیست بدیهی است که تعارض در روایت محقق شده اعم از اینکه وقت صلاة داخل شده باشد یا نه.

و اما شرط دوم: تنجیز حکم

شرط دوم در تحقق تزاحم علم به حکم است. زیرا حکم غیر واصل مزاحم حکم واصل نخواهد شد، چون حکم در صورتی مزاحم خواهد بود که ذهن مکلف را به امتثال مشغول کند و این معنی متوقف است به وصول تکلیف به او، و حکمی که مجهول است شاغل ذهن مکلف به خود نیست چه رسد نسبت به حکمی دیگر، از باب مثال کسی که جاهل به نجاست مسجد باشد نماز را به راحتی انجام می‌دهد و هیچ گونه تزاحمی به ذهن او خطور نمی‌کند و این بر خلاف تعارض ادله که امر ثبوتی است و علم و جهل مکلف در آن اثری ندارد، همچنان که گفتیم.

شرط سوم: الزامی بودن حکم

چنانچه تزاحم در مقام امتثال مشروط به فعلیة و علم به حکم یعنی تنجزان بوده باشد چنین نتیجه خواهد داد که باید طرفین تزاحم حکم الزامی باشد و چنانچه هر دو یا یک طرف الزامی نبود تزاحمی وجود نخواهد داشت.

بنابراین به نتایج ذیل خواهیم رسید:

1- تعارض دائمی است و أما تزاحم اتفاقی خواهد بود زیرا تعارض از زمان انشأ به صورت مستمر محقق می‌شود و اما تزاحم بستگی به فعلیت و تنجز دارد و این دو اتفاقی است.

2- تزاحم در خصوص واجبات و محرمات محقق می‌شود و اما در مستحبات یا مستحب و واجب یا حرام هیچ گونه تزاحمی وجود ندارد، زیرا ترک مستحب اختیاراً جائز است، و تزاحمی با واجب یا حرام ندارد، مثلاً نماز نافله مزاحم تطهیر مسجد نخواهد شد.

بر خلاف تعارض که در تمامی احکام اعم از واجبات و مستحبات قابل تحقق است. مثلاً دلیلی دلالت کند بر استحباب عملی و دلیل دیگر بر عدم استحباب آن و یا آن که دلیل دلالت بر استحباب عملی و دلیل دیگر دلالت کند بر استحباب عمل دیگر، ولی ما علم به بطلان یکی از این دو داشته باشیم که از آن تعبیر به تعارض عَرَضی نمودیم.

3- اختصاص تزاحم به عاجز بر امتثال هر دو تکلیف مثلاً انقاد هر دو غریق وأما در مورد تعارض فرقی میان قادر و عاجز نیست به این معنی که اگر دلیلی دلالت کند بر وجوب عملی و دلیل دیگر وجوب آن را نفی کند و یا ضد آن را اثبات نماید نسبت به تمام مکلفین یکسان خواهد بود اعم از قادر و عاجز.

4- امکان تقدیم حدیث بر کتاب عزیز در فرض تزاحم و آن در صورتی که مدلول حدیث اهم از مدلول کتاب باشد.

مثلاً: حدیث دلالت کند بر وجوب حفظ نفس محترمه، و کتاب عزیز دلالت بر وجوب حفظ مال دیگری، زیرا در مورد تزاحم البته حفظ نفس مقدم است، و عمل به حدیث مقدم بر کتاب خواهد شد.

و این برخلاف تعارض که موافقة کتاب مقدم است بر حدیث مخالف مطلقاً، کما هو المقرر فی محله و این فرض بر اساس فرق تزاحم در امتثال و تعارض در اماره است زیرا اهمیت در امتثال موجب تقدم حدیث معتبر است، و اما در تعارض احتمال کذب در طرفین مساوی است هر چند مضمون أهم باشد.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo