موضوع: فی ما یتعلق بصیغه الامر/اوامر

نظریه محقق نائینی

ایشان فرموده: مکلف از سه حالت خارج نیست، یا در تمام وقت متمکن است از طهارت مائیّه، یا در تمام وقت عاجز است، یا اینکه در بخشی از وقت قادر و در بخشی از وقت عاجز است، اگر در تمام وقت قادر است به تبع تکلیفش هم مشخص است و باید وضو بگیرد، اگر در تمام وقت عاجز است، مکلّف به طهارت ترابیّه است و مخیّر میان افراد طولیّه هم هست، در آنات مختلف زمان یک فرد را که انجام بدهد کفایت می کند.

اما در صورت سوم ،که در بخشی از وقت قادر و در بخشی از وقت عاجز از طهارت ترابیّه است، در اینجا مخیّر نیست و اینگونه نیست که بگوییم میان ایندو مخیّر است ،که هر وقت عاجز است نماز با تیمم و هر وقت قادر است نماز با وضو بخواند ، عقل چنین حکمی نمی کند. زیرا ملاک حکم عقل به تخییر ،تساوی افراد است.

عقل میان افراد مختلف، نماز با تیمم ،حکم به تخییر می کند. چون همه مساوی هستند .اما اینجا عقل حکم به تخییر نمی کند چون این ها مساوی نیستند، پس چرا به طهارت ترابیّه تن می دهیم؟ از باب اضطرار، چون خیر الموجودین است و الا طهارت ترابیّه فرد ناقص و طهارت مائیّه فرد کامل است و عقل حکم به تخییر نمی کند، بنابراین باید صبر بکند تا قادر بر طهارت مائیّه بشود و نمازش را با وضو بخواند.

به چه دلیل طهارت ترابیّه ناقص است؟ چون هر حکمی که به ملاک عجز از فرد اختیاری جعل شده باشد همین جعلش نشان دهنده نقصان است.

بعد می فرماید بله، اگر دلیل بر جواز بدار داشتیم در این صورت دو حالت داریم ،زیرا این جواز بدار یا حکم ظاهری است یا حکم واقعی، اگر گفتیم حکم ظاهری است ،در این صورت در مقام بعدی (اجزاء حکم ظاهری از واقعی) باید ببنیم آیا اجزاء دارد یا ندارد، اما اگر گفتیم این جواز البدار حکم واقعی است .در این صورت چاره ای نداریم مگر اینکه حکم به اجزاء بکنیم، کما اینکه اجماع و روایات ما همه اشاره به کفایت حقیقی نماز با تیمم از نماز با وضو می کند، ما اجماع داریم که نمازهای یومیه پنج تا هستند و همچنین دلیل داریم که نماز با تیمم صحیح است واقعا، اگر بنا باشد که نماز با تیمم اعاده بشود ما شش تا نماز یومیه خواهیم داشت و این خلاف اجماع است. [1]

اشکال محقق خوئی

سه اشکال گرفته اند، اشکال اول این است که : شما از راه جواز بدار وارد شده اید در حالی که در خیلی موارد ما چنین دلیلی نداریم، مثلا ما در تقیّه چنین دلیلی داریم اما در جبیره نداریم.

اشکال دوم (که در واقع اشکال سوم است اما بهتر است مقدم شود) استدلال شما بر اجزاء فقط در باب نماز است، اجماعی که می گویید نمازهای یومیه از پنج تا تعدی نمی کنند ،اختصاص به نماز دارند و لذا نمی توانیم به سایر ابواب فقه مانند حج تعدی بکنیم، و این دلیل، اختصاص به باب صلاه دارد.

اشکال سوم این است که اگر جواز بدار در جایی ثابت بشود، اجزاء قطعی است و نیازی به این استدلال ها ندارد. [2]

توضیح اشکال سوم محقق خوئی

البته ایشان دیگر توضیح نداده اند، اما احتمالا مرادشان این است که وقتی جواز بدار ثابت شد، این فرد اضطراری می شود. مثلا در نماز ظهر یک فرد از طبیعت نماز ظهر بر ما واجب بود، وقتی دلیل جواز بدار را برای نماز با تیمم بیان می کند این نشان می دهد، نماز با تیمم هم یک فرد از آن طبیعت است.

شاید هم مقصودشان از این بابت باشد که اگر با جواز بدار، اجزاء نباشد، تخییر میان اقل و اکثر پیش می آید. زیرا اگر مُجزی نباشد معنایش این است که می تواند این را انجام بدهد اعاده هم بکند، می تواند هم اصلا این را انجام ندهد و اکتفاء به نماز دوم بکند، این همان تخییر است و تخییر در اقل و اکثر هم محال است، تخییر باید بین المتباینین باشد مثلا بگوید مخیر هستی میان نماز با وضو تنها و نماز با تیمم تنها، اگر بگوید مخیر هستی میان «نماز با وضو تنها» یا «نماز با تیمم و نماز با وضو با هم» این تخییر بین الاقل و الاکثر است که محال است.

این دو توجیه ما از فرمایش محقق خوئی است، آنچه به نظر ما می رسد این است که بطلان تخییر بین الاقل و الاکثر خودش یک مبنایی است که برخی قبول ندارند، اما توجیه اول خوب است .زیرا شارع از ما یک فرد از طبیعت نماز ظهر را می خواهد و حکم به جواز بدار حاکی از این است که نماز با تیمم هم یک فرد از همان طبیعت است. زیرا جواز البدار به نماز باطل معنی ندارد و الزاما باید به نماز صحیح باشد.، اما قضیه بطلان تخییر میان اقل و اکثر عمومیت ندارد و برخی قائل نیستند.