موضوع: جریان قاعده ی فراغ در صور مختلف شرط / ملحقات استصحاب / استصحاب

 جریان قاعدهﻯ فراغ نسبت به شروط متقدم:

 از جمله تطبیقات قاعدهﻯ فراغ و تجاوز این بحث است که این دو قاعده همانطور که شامل شک در صحت و بطلان از بابت اجزاء می شوند، شامل شک در صحت و بطلان از بابت شرائط نیز می شوند. برخی از اعلام بحث مفصلی در این زمینه مطرح کرده و انواع و اقسام شروط و انواع و اقسام کیفیت شک در شرط را پالایش کرده اند.

 برخی از شروط، به وجوده المتقدم شرط هستند. یعنی وجود آنها قبل از عمل، شرط است. برای این قسم، مثالی جز یک مثال فرضی وجود ندارد و آن مثال، شرط بودن اقامه برای نماز است. در صورتی که قائل شویم نماز بدون اقامه باطل است کما اینکه مرحوم سید(ره) در عروه در این رابطه حکم به احتیاط وجوبی کرده اند لکن مشهور قائل به شرطیت اقامه نیستند- اقامه، شرط متقدم به حساب می آید. لذا اگر کسی بعد از نماز از بابت اقامه، در صحت و بطلان نماز شک کند و نداند اقامه را گفته است یا نه، می تواند قاعدهﻯ فراغ را در نمازش جاری کند. چون قاعدهﻯ فراغ شامل هر نوع شک در بطلان از هر جهتی می شود. همچنین اگر انسان در اثناء نماز نسبت به گفتن اقامه شک کند، می تواند قاعدهﻯ تجاوز را جاری کند. چون محل اقامه گذشته است و شک او، شک بعد از محل به حساب می آید.

 جریان قاعدهﻯ فراغ نسبت به شروط مقارن:

 صورت دوم شروط، شرط هایی هستند که مقارن با عمل باشند. این قسم مثالهای زیادی دارد، مثل طهارت از حدث و خبث در نماز، استقبال قبله، استقرار هنگام نماز و ... در صورتی که انسان بعد از نماز نسبت به وجود این شروط در اثناء نماز شک کند، بازهم قاعدهﻯ فراغ جاری می شود. چون شک او بعد از فراغ از نماز واقع شده است.

 اما اگر انسان در اثناء نماز نسبت به یکی از این شروط شک کند، در صورتی که شک او مربوط به اجزاء سابقه باشد نه اجزائی که الان در حال انجام آنها است مثلاً می داند الان رو به قبله است ولی شک می کند اجزاء قبلی نیز رو به قبله بوده اند یا نه- بازهم قاعدهﻯ فراغ نسبت به اجزاء قبلی مطلقاً جاری می شود. البته این صورت نسبت به طهارت از حدث معقول نمی باشد. یعنی معنی ندارد کسی نسبت به وجود طهارت در اجزاء قبلی شک داشته باشد ولی نسبت به وجود طهارت در اجزاء فعلی در حین نماز یقین داشته باشد.

  ولی در صورتی که شک انسان در اجزاء و شرائط تا جزء فعلی ادامه داشته باشد، اگر این شرائط از جملهﻯ شرائط اعمال باشند، یعنی حین اجزاء نماز شرط باشند نه از جملهﻯ شرائط مجموع نماز، نسبت به صحت اجزاء سابقه قاعدهﻯ فراغ و نسبت به وجود آن شروط در اجزاء سابقه قاعدهﻯ تجاوز جاری می شود ولی نسبت به اجزاء فعلی باید آن شرائط تحصیل شوند. مثل استقرار که هنگام انجام اذکار و قرائت شرط است ولی زمانی که انسان ذکری نمی گوید استقرار لازم نیست. به عبارت دیگر عدم استقرار به صورت مطلق مبطل نماز نیست بلکه استقرار هنگام اذکار و قرائت لازم است. لذا اگر کسی هنگام قرائت نماز نسبت به وجود استقرار در نماز از ابتدای نماز تا الان شک کند، نسبت به اجزاء سابقه قاعدهﻯ فراغ جاری می شود ولی نسبت به جزء آخر باید تحصیل استقرار کند.

 اما اگر این شرائط شدت زیادی داشته باشند و از ابتدا تا انتهای نماز، حتی نسبت به اکوان متخلله یعنی حالتی که انسان در وسط نماز است ولی در حال انجام جزئی از نماز نیست بلکه ساکت است- وجود داشته باشند، در صورت شک نسبت به اجزاء سابقه قاعدهﻯ فراغ جاری می شود ولی اگر انسان نسبت به وجود این شرط در جزء فعلی شک کند، نمازش قابل اصلاح نیست. چون حتی اگر جزء فعلی را اعاده کند ولی این شرط نسبت به اکوان متخلله محقق نمی شود. مثل استقبال قبله که اگر در اثناء نماز استقبال قبله ولو در اکوان متخلله تبدیل به استدبار شود، نماز باطل است. پس اگر انسان در اثناء نماز نسبت به استقبال قبله تا الان شک کند، نمازش باطل است. چون نسبت به جزء آخر قاعدهﻯ فراغ جاری نمی شود و در صورت اعادهﻯ جزء آخر، بازهم استقبال قبله در اکوان متخلله محقق نمی شود.

 همچنین اگر انسان در اثناء نماز نسبت به بقاء طهارت از حدث تا الان شک کند، قاعدهﻯ فراغ نسبت به جزء آخر جاری نمی شود؛ استصحاب عدم طهارت نیز جاری نمی شود، چون نسبت به حالت سابقهﻯ طهارت شک دارد؛ اعادهﻯ جزء آخر نیز باعث تصحیح نماز نمی شود. چراکه اکوان متخلله نیز باید همراه با طهارت باشند، حال آنکه اگر در همان اثناء نماز برای اجزاء بعدی بخواهد وضو بگیرد، آن لحظه ای که وضو می گیرد از اکوان متخلله به حساب می آید که بدون طهارت است. شک در طهارت هنگام اکوان متخلله نیز فایده ای ندارد و موجب تصحیح نماز نمی شود. چون وجود طهارت در تمام نماز باید احراز شود.

 نتیجهﻯ کلی بحث در شروط متقارن:

 نتیجه اینکه نماز انسان در شروطی مثل استقرار، به واسطهﻯ اعاده که موجب احراز شرط در جزء آخر است، تصحیح می شود ولی در شروطی مثل استقبال قبله و طهارت از حدث، اعادهﻯ جزء آخر نیز برای صحت نماز فایده ای ندارد. چراکه این شروط در اکوان متخلله هم باید احراز شوند. حال آنکه به هیچ وسیله ای قابل احراز نیستند. چون قاعدهﻯ فراغ نسبت به زمان گذشته جاری می شود نه زمان حال. پس نماز از جهت عدم احراز این شروط باطل است و راهی برای تصحیح آن وجود ندارد.

  والسلام