< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

98/09/03

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: صوم بدل از هدی/ذبح در منا/واجبات وقوف در منا/وقوف در منا/اعمال حج تمتع/کتاب الحج؛

رد توجیه محقق خویی(ره) در روایت اسحاق بن عمار

در جلسه گذشته توجیه محقق خویی(ره) در روایت معتبره اسحاق بن عمار بیان و رد شد. به نظر ما منظور از "قُلْتُ أُفَرِّقُهَا" سوال از این است که هفت روز را تفریق کند یا نه؟ حضرت(ع) فرمود: اشکال ندارد. پس از روایت اسحاق بن عمار استفاده می‌شود که روزه بدل از هدی، در سفر هم اشکال ندارد. بعد از مفروغ عنه حساب کردن جواز روزه مسافر، سوال می‌کند که "افرقها" یعنی می‌توانم آن را به صورت متفرق انجام دهم؟ بازهم حضرت(ع) فرمود: اشکال ندارد. بنابراین لزوم توالی طبق روایت اسحاق بن عمار ضرورتی ندارد.

جواز روزه بدل از هدی از اول ذی الحجه

محقق خویی(ره) در ادامه مساله می فرماید: "و يجوز أن تكون الثلاثة من أول ذي الحجة بعد التلبس بعمرة التمتّع".[1]

کسی در ماه ذی الحجه برای عمره، محرم می شود، اگر بعد از احرام متوجه شود که پول هدی ندارد، اشکالی ندارد که سه روز روزه بدل از هدی را جلو بیندازد. دلیل این حکم، آیه شریفه است که می‌فرماید: ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ﴾.[2]

این آیه اطلاق دارد. می‌فرماید: سه روز روزه را باید در حال حج گرفت و در حال حج بودن از شروع عمره صدق می‌کند. البته روایتی داریم که برای روزه، هفتم تا نهم را ذکر کرده، اما دلالت بر تعین ندارد؛ یعنی اگر روزه را تا هفتم انجام نداده، اشکال ندارد که از هفتم تا نهم بگیرد. اما در روز عید و ایام تشریق نمی‌تواند روزه‌دار باشد. پس زمان روزه خود به خود از هفتم تا نهم و به صورت متوالی خواهد بود. البته چنان‌چه هفتم را روزه نگیرد، وفقط هشتم و نهم را صائم باشد، بازهم می‌تواند آن یک روز را بعد از ایام تشریق به‌جا آورد.

لذا صاحب وسائل(ره) در باب 46 از ابواب الذبح می‌گوید: "مَنْ لَمْ يَجِدْ ثَمَنَ الْهَدْيِ لَزِمَهُ صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مُتَوَالِيَةٍ فِي الْحَجِّ وَ يُسْتَحَبُّ كَوْنُ آخِرِهَا يَوْمَ عَرَفَةَ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ"؛[3] یعنی الزامی نیست که روزه بدل از هدی هفتم تا نهم باشد و اگر از اول ذی الحجه محرم شده می‌تواند روزه بگیرد.

اگر گفته شود: ظهور آیه در لزوم گذشتن ایام تشريق برای امکان اتیان روزه است، می‌گوییم: این بیان خلاف اجماع بوده و روایات فراوانی وجود دارد که در آن هفتم تا نهم ذکر شده‌است. پس مستحب است که اتمامش روز عرفه باشد. اما دلیل حمل روایات هفتم تا نهم بر استحباب این است که این روایات لسان تعینی ندارند و بیان‌شان ارشادیست. آیه شریفه هم اطلاق دارد و فرموده: "ثلاثة فی الحج" که شامل اول ذی الحجه که شخص در حج و در حال عمره بود نیز می‌شود.

روایت دوم می‌فرماید: وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ لَمْ يَجِدْ هَدْياً وَ أَحَبَّ أَنْ يُقَدِّمَ الثَّلَاثَةَ الْأَيَّامِ فِي أَوَّلِ الْعَشْرِ فَلَا بَأْسَ.[4]

نظر اصحاب در مساله تقدیم سه روز روزه، قدری خلافی‌ست.

قبلاً در مورد روایات بحث کردیم. بیان شد که محقق خویی(ره) در سند روایت دوم از باب 46 اشکال نمود و فرمود: این روایت در کافی مرسلاً از ابن ابی نصر بزنطی نقل شده و دلیلی نداریم که سند روایت به صورتی باشد که در وسائل آمده است.

پس روایات -اگر قائل به حجیت روایت کلینی از ابن ابی نصر بزنطی ولو مرسلاً نباشیم- ضعیف است. ظاهراً مرحوم امام هم به دلیل عدم استحکام ادله در این‌جا احتیاط واجب دارد.[5]

ما به این دو روایت نمی‌توانیم تکیه کنیم. همچنین روایات متعددی دال بر هفتم تا نهم داریم که باید -به استناد آیه- بر ارشادی بودن حمل شوند.

دلیل محکم ما آیه ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾ است که اطلاق دارد. با تمسک به اطلاق این آیه باید بگوییم: مواردی ذکر شده از باب مثال هستند. البته این احتمال هست و بعضی به آن فتوا داده‌اند. لکن این‌ها موجب قرص شدن دل انسان نمی‌شود. لذا -چنان‌که یادمان می‌آید- مرحوم امام احتیاط واجب دارد.

محقق خویی در متن مناسک در مساله 393 فرموده: "إذا لم يتمكن من الهدي و لا من ثمنه صام بدلًا عنه عشرة أيام ثلاثة في الحج في اليوم السابع و الثامن و التاسع من ذي الحجّة و سبعة إذا رجع إلى بلده".[6]

ایشان در آخر مساله فرموده: جایز است که سه روز روزه را اول ذی الحجه انجام دهد.[7] البته این مطلب به استناد روایاتی‌ست که توسط خود ایشان رد شد. در یکی از روایات یحیی الازرق آمده که ظاهراً گفته‌اند: نام ایشان در اسناد کامل الزيارات ذکر شده؛ ولی استناد به کامل الزيارات هم به درد نمی‌خورد. از طرف دیگر ایشان استدلال نموده که روایت ابن ابی نصر بزنطی هم مرسله است. پس مستمسکی برای فتوا نمی‌ماند. احتیاط واجب هم به این صورت است که روزه، از هفتم تا نهم باشد. در روایت ابن ابی نصر، سلسله سند قبل از او مرسله است و استناد به مشایخ ثقات بودن ابن ابی نصر تنها برای ارسال بعد از او مفید است؛ نه ارسال قبل از ایشان.

اعتبار توالی در سه روز روزه بدل از هدی

محقق خویی(ره) می فرماید: "و يعتبر فيها التوالي فان لم يرجع إلى بلده و أقام بمكة فعليه أن يصبر حتى يرجع أصحابه إلى بلدهم أو يمضي شهر ثم يصوم بعد ذلك"[8]

این جمله درباره اعتبار توالی روزه سه روز -در صورت عدم عروض مانع- است. اگر تقدیم را جایز دانستیم، باید از ابتدای ذی‌الحجه روزه به صورت متوالی انجام شود. ولی اگر تقدیم جایز نباشد، باید روزه در روز هفتم تا نهم به صورت متوالی انجام شود. اما یک صورت را از فرض لزوم توالی استثنا کردیم و آن عدم اتیان روزه در روز هفتم و انجام آن در هشتم و نهم است. در این فرض جایز است که روزه روز باقی مانده را بعد از ایام تشریق انجام دهد. این استثناء به واسطه صحیحه یحیی بن عبدالرحمن الازرق است.

اما اگر هفتم و هشتم را روزه نگیرد، گرفتن روزه عرفه به تنهایی کافی نبوده و بعد از ایام تشریق، باید تمام سه روز روزه‌دار باشد.

پس توالی در سه روز روزه، معتبر بوده و تنها موردی که ذکر شد، استثناء است.

عدم اعتبار توالی در هفت روز روزه بدل از هدی و زمان انجام آن

اما به نظر ما در روزه هفت روز توالی اعتبار ندارد. قول مشهور هم در تفصیلی می‌گوید: روزه سه روز باید متوالیاً انجام شود. ولی در روزه هفت روز، توالی لازم نیست.

آیه شریفه فرمود: ﴿ثلاثة فی الحج و سبعة اذا رجعتم﴾ حالا اگر حاجی بخواهد مدتی برای زیارت در مکه بماند و روزه را در مکه بگیرد، سپس به شهر خود بگردد، باید زمان عرفی بازگشت را محاسبه کرده و روزه خود را بعد از آن زمان در مکه آغاز کند. البته در صحیحه معاویة بن عمار استثنائی ذکر شده است. می‌فرماید: اگر مسیر منزل شخص تا مکه زیاد باشد مثلاً رسیدن به آن شش ماه طول بکشد، فاصله دادن یک ماه هم کافی بوده و گذشت آن مقدار زمان لازم نیست. به عبارت دیگر تنها در صورتی که طی مسیر کم‌تر از یک ماه باشد، باید به همین مقدار صبر کرده سپس اقدام به شروع هفت روز روزه نماید.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ فِي الْمُقِيمِ (کسی که در مکه مانده) إِذَا صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ ثُمَّ يُجَاوِرُ (بعد می‌خواهد در مکه بماند) يَنْظُرُ مَقْدَمَ أَهْلِ بَلَدِهِ (دقت می‌کند که چه روزی آن‌ها وارد شهرشان می‌شوند) فَإِذَا ظَنَّ أَنَّهُمْ قَدْ دَخَلُوا فَلْيَصُمِ السَّبْعَةَ الْأَيَّامِ.[9] (اگر حدس زد که آن‌ها رسیدند، می‌تواند هفت روز روزه را بگیرد.)

همچنین صحیحه معاویة بن عمار می‌فرماید: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ (ابن سعید الاهوازی) عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ إِنْ كَانَ لَهُ مُقَامٌ بِمَكَّةَ وَ أَرَادَ أَنْ يَصُومَ السَّبْعَةَ تَرَكَ الصِّيَامَ بِقَدْرِ مَسِيرِهِ إِلَى أَهْلِهِ أَوْ شَهْراً ثُمَّ صَامَ.[10]

کلمه "شهر" تنها در این روایت آمده است. این برای اشخاصی‌ست که راهشان طولانیست و معمولاً سفرشان به مکه بیش از یک ماه طول می‌کشد؛ پس گذشت همین یک ماه برای ابتدای روزه کفایت می‌کند.

البته در ازمنه حاضر که مسافرت با هواپیما به اقصی نقاط عالم ظرف چند ساعت انجام می‌شود، احتیاطاً باید فاصله زمانی حرکت با قافله شتر را در نظر گرفت. وگرنه بین سه روز و هفت روز روزه فاصله‌ای نمی‌ماند و معنایش این است که بلافاصله بعد از سه روز روزه، اقدام به روزه هفت روز نماید. حال آن‌که روایت تصریح بر خلاف دارد و اصل تفریق به زمان معتد‌به مسلم است.

البته فاصله انداختن بین خود روزه هفت روز در مکه مجاز است.

استثنا در توالی سه روز روزه بدل از هدی

مسألة ۳۹۴: المكلف الذي وجب عليه صوم ثلاثة أيام في الحج إذا لم يتمكّن من الصوم في اليوم السابع صام الثامن و التاسع و يوماً آخر بعد رجوعه من منى.[11]

اگر شخصی که باید سه روز روزه بگیرد، در روز هفتم نتوانست روزه بگیرد -مثلا در حال سفر بود- ولی هشتم و نهم را روزه گرفت، می‌تواند آن یک روز را بعد از ایام تشریق و در روز سیزدهم یا چهاردهم، بعد از بازگشت به مکه، روزه بگیرد.

ما در اینجا روایات متعارضه‌ای نیز داریم. روایات این مطلب در باب 52 هستند که بعضی از آنها ضعیف السندند.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِيمَنْ صَامَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ وَ يَوْمَ عَرَفَةَ قَالَ يُجْزِيهِ أَنْ يَصُومَ يَوْماً آخَرَ.[12]

یعنی اگر روز هفتم را روزه نگرفته، باید به جای آن بعد از ایام تشریق روزه بگیرد.

اما این روایت از بابت مفضل بن صالح ضعیف است؛ کنیه مفضل ابی جمیله و شدیدا تضعیف شده است.

اما روایتِ دومِ باب و سند و دلالت خوبی دارد. وَ عَنْهُ (احتمالا منظور موسی بن القاسم است که صاحب اصل بوده و شیخ(ره) به او اسناد نموده است) عَنِ النَّخَعِيِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ يَحْيَى الْأَزْرَقِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ مُتَمَتِّعاً وَ لَيْسَ لَهُ هَدْيٌ فَصَامَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ وَ يَوْمَ عَرَفَةَ قَالَ يَصُومُ يَوْماً آخَرَ بَعْدَ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ.[13]

از حضرت در مورد شخصی که روز هفتم با علم به عدم توانایی خرید هدی بخرد آمده و قصد روزه روز هشتم و نهم را داشته سوال شد. حضرت(ع) فرمود: عیب ندارد و به جای روزه روز هفتم، بعد از ایام تشریق روزه بگیرد. پس این‌جا استثنائی در توالی سه روز روزه است.

اما در سند روایت، نام یحیی الازرق آمده است. ایشان شخصی شناخته شده و موثق است و در کتب اربعه، روایات زیادی از او روایت شده. کسی که صفوان، خیلی از او روایت نقل کرده، همین یحیی بن عبدالرحمن الازرق است که بحثی در او نیست. ولی در کلمات صدوق(ره) نام یحیی بن حسان الازرق آمده و محقق خویی(ره) می‌فرماید یقینا این اشتباه و سهو قلم است؛ زیرا ما چنین راوی با این اسم و رسم که در کتب اربعه، نداریم و البته توثیق هم ندارد. بنابراین این شخص منصرف به یحیی بن عبدالرحمن الازرق است که توثیق شده و روایت دارد‌. پس روایت، صحیحه و دلالتش واضح است.[14]

معارضاتی در این‌جا داریم که یکی از آن‌ها روایت چهارم باب است. می‌فرماید: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْفَضْلِ الْوَاسِطِيِّ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِذَا صَامَ الْمُتَمَتِّعُ يَوْمَيْنِ لَا يُتَابِعُ الصَّوْمَ الْيَوْمَ الثَّالِثَ فَقَدْ فَاتَهُ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ فَلْيَصُمْ بِمَكَّةَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مُتَتَابِعَاتٍ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ وَ لَمْ يُقِمْ عَلَيْهِ الْجَمَّالُ فَلْيَصُمْهَا فِي الطَّرِيقِ أَوْ إِذَا قَدِمَ عَلَى أَهْلِهِ صَامَ عَشَرَةَ أَيَّامٍ مُتَتَابِعَاتٍ.[15]

در این روایت آمده که اگر این سه روز روزه به هر صورتی متوالی نبودند، باطل می‌شوند و هر سه روز باید بعد از ایام تشریق، از اول گرفته شوند. ولی این روایت هم ضعیف السند است.

بررسی اختلاف نقل در متن روایت عبدالرحمن بن حجاج

روایت دیگری داریم که عبارت وسائل در آن، مخالف با عبارت کتاب اصلی است. البته سند روایت خوب است.

در وسائل چنین نقل شده که؛ وَ عَنْهُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: سَأَلَهُ عَبَّادٌ الْبَصْرِيُّ عَنْ مُتَمَتِّعٍ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ هَدْيٌ قَالَ يَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ قَبْلَ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ بیوم و یوم الترویة و یوم عرفة قَالَ فَإِنْ فَاتَهُ صَوْمُ هَذِهِ الْأَيَّامِ فَقَالَ لَا يَصُومُ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ وَ لَا يَوْمَ عَرَفَةَ- وَ لَكِنْ يَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مُتَتَابِعَاتٍ بَعْدَ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ.[16]

عبارت دو شکل است؛ صاحب وسائل(ره) این‌گونه نقل کرده و جمله "بیوم و یوم الترویه و یوم عرفه" را اضافه نموده است؛ پس سه روز را از هفتم تا نهم معین می‌کند. اما اگر روایت را طبق منبع حدیث در تهذیب و استبصار، بدون این اضافه نقل کنیم، چنین معنا می‌شود که باید از اول ذی الحجه تا قبل از یوم الترویه سه روز متوالی روزه بگیرد و اگر توالی بهم خورد، روزه‌اش فایده ندارد و لازم است که دوباره بعد از ایام تشریق اعاده شود.

محقق خویی(ره) می‌فرماید: با مراجعه به متن اصلی حدیث در تهذیب و استبصار، می‌بینیم که آن مطلب دیگری است و ربطی به مطلب ما ندارد. آن سه روزی که در اصل روایت آمده، این سه روز خاص -یعنی هفتم تا نهم- نیست. مقصود روایت سه روز اول ماه ذی الحجه است که اگر متوالی نباشند باطل می‌شوند. اما صاحب وسائل(ره) روایت را بر روز هفتم تا نهم تطبیق داده و کار را خراب کرده است.[17] پس باید به منبع اصلی رجوع نماییم. در این صورت معارضی برای صحیحه یحیی الازرق وجود نخواهد داشت. این صحیحه فرمود: اگر تنها روز هشتم و نهم را روزه گرفتید، اشکال ندارد. ولی باید روز هفتم را بعداً قضا کند. می‌بینیم با این بیان این روایت صریح در معنای خود است.

اما عبارت روایت عبدالرحمن بن حجاج طبق منبع اصلی در تهذیب و استبصار، به گونه‌ای‌ست که ربطی به ما نحن فیه ندارد. آن سه روزی که فرموده باید متوالی باشد، سه روز اول ذی الحجه است و منصرف به روز هفتم تا نهم نمی‌شود؛ زیرا در روایت آمده که این سه روز باید قبل از یوم الترویه باشند. پس خود به خود این روایت مربوط به سه روز اول ذی الحجه است.

در چاپ جامعة المدرسین به خوبی متوجه این نکته شده‌ و با علامتی این اضافه را از حدیث خارج کرده‌اند. نتیجه این است که این تطبیق را صاحب وسائل(ره) از جانب خود انجام داده و لهذا معالجی برای روایت نداریم.

بررسی روایت عیص

روایت دیگری ما صحیحه عیص است که نشانه‌هایی از معارضه در آن وجود دارد. عیص، خیلی جلیل القدر بوده است.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُتَمَتِّعٍ يَدْخُلُ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ (روز هشتم داخل مکه شده) وَ لَيْسَ مَعَهُ هَدْيٌ قَالَ فَلَا يَصُومُ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ لَا يَوْمَ عَرَفَةَ- وَ يَتَسَحَّرُ لَيْلَةَ الْحَصْبَةِ (همان یوم النفر یعنی روز کوچ کردن از منا به مکه است که روز سیزدهم و بعد از ایام تشریق می‌شود) فَيُصْبِحُ صَائِماً وَ هُوَ يَوْمُ النَّفْرِ وَ يَصُومُ يَوْمَيْنِ بَعْدَهُ.[18]

حضرت(ع) فرمود: روز سیزدهم تا پانزدهم را روزه بگیرد؛ زیرا فرض بر این بوده که در یوم الترویه وارد مکه شده است. پس روز یوم الترویه -به دلیل مسافر بودن- نمی‌توانست روزه‌دار باشد. ما قبلا گفتیم که اگر روزه هشتم و نهم را کامل گرفت، می‌تواند یک روز باقی مانده را بعداً اتیان نماید. اما در این‌جا فرض این است که در وسط روز هشتم داخل مکه شده و اگر بخواهد نیت روزه کند، نمی‌تواند آن روز را کاملا روزه بگیرد. این‌جا با روزه ماه رمضان فرق می کند. در روزه ماه رمضان اگر مسافر قبل از ظهر به شهر خود برسد و نیت روزه کند، روزه‌اش صحیح است. ولی در مانحن فیه باید یک روز کامل را از سحر تا شب روزه‌دار باشد. بنابراین وقتی روز هفتم را روزه نگرفته و در روز هشتم از وسط روز رسیده، تمام وظیفه به بعد از ایام تشریق واگذار می‌شود. در نتیجه صحیحه عیص هم معارضه‌ای با حرف ما ندارد.

در آخر این شد که اگر هشتم و نهم را کامل گرفت بعدا یک روز روزه بگیرد کافی است اما اگر که روز هشتمش هم ناقص بود هر سه روز را باید بعدا بگیرد.

عبارت "لا یصوم" هم اشاره به همان مطلبی دارد که بیان شد. می‌فرماید: اگر قبل از ظهر رسیده باشد، فایده ندارد و باید روزه در یک روز کامل باشد. حضرت(ع) در این‌جا نهی کرده و فرموده: روز ناقص به درد نمی‌خورد و حالا که نرسیده، باید سه روز بعد از ایام تشریق بگیرد.

در مورد روزه ماه رمضان نیز اگر دلیل تعبدی وجود نداشت، روزه روزی که بعد از اذان صبح شروع می‌شود، باطل می‌بود.

ما چون که گرفتن سه روز روزه را در اول ذی الحجه جایز دانستیم، صحیحه عبدالرحمن -نه با عبارت صاحب وسائل(ره) و با مراجعه به منبع اصلی- بر مطلب ما دلالت می‌کند. لذا دو روایتی که تضعیف کردیم را کنار می‌گذاریم.

وجوب مبادرت به قضای یک روز روزه بدل از هدی

در فرضی که روزه روز هشتم و نهم انجام شود، آیا مبادرت به روزه‌ای را که بعد از ایام تشریق قضا می‌شود، لازم است یا انجام آن با فاصله اشکال ندارد؟

با توجه به تعبیر روایت که فرمود:"بعد رجوعه الی مکه" باید روزه را بلافاصه قضا کند. اما محقق خویی(ره) می‌فرماید: این تعبیر، صراحتی در مبادرت در روزه ندارد و حاجی می‌تواند آن را به عقب بیاندازد؛[19]

اما چنان‌چه بیان شد مشهور و اصحاب ظهور این روایت را منصرف به مبادرت دانسته‌اند. بنابراین احوط مبادرت است. آن‌طور که در خاطر دارم سیدناالاعظم نیز همین احتیاط را ذکر نموده‌است.[20]

حکم صورت عدم تمکن از روزه روز هشتم

محقق خویی(ره) می فرماید: "و لو لم يتمكن في اليوم الثامن أيضاً أخّر جميعها إلى ما بعد رجوعه من منى"[21]

مکرر گفتیم: اگر فقط روز هفتم را نتوانست روزه بگیرد، اشکال ندارد. اما عدم اتیان روزه در روز هشتم، موجب می‌شود که تکلیف به انجام همه روزه ها به بعد از ایام تشریق بیفتد. دلیل این مطلب روایت عیص است.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo