درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: حرمت افاضه از عرفات قبل از غروب/وقوف در عرفات/اعمال حج/کتاب الحج؛

گفته شد: شخص معذور اگر احرام در روز هشتم را از خاطر برد، هرجا که یادش آمد، باید محرم شود. محل بحث هم همین‌طور است‌. اگر کسی جاهل، ناسی یا معذور بوده و یا به هر عذری عرفات را درک نکرده، برای وقوف در مشعر باید ترک احرام فراموش شده را جبران نماید.

اما اگر قبل از این، عرفات را درک کرده و احرام را به خاطر آورده بود، لازم می‌شد که برای وقوف اختیاری عرفه محرم شود.

همچنین اگر نتواند به عرفه برود، ولی به وقوف اضطراری عرفه می‌رسد، باید برای وقوف اضطراری احرام ببندد.

در هرصورت اگر به مشعر رسید، باید برای وقوف در مشعر، محرم باشد. بنابراین احرام، تابع اعمال است. هر جا حاجی بتواند عملی انجام دهد و بستن احرام را بیاد بیاورد، آن عمل محتاج به احرام خواهد بود و باید حتما با احرام اتیان شود. ضرورتی ندارد که بستن احرام از مکه باشد. مکلف در هر جایی که هست و احرام یادش آید، باید احرام ببندد.

مسألة ۳۷۰: تحرم الإفاضة من عرفات قبل غروب الشمس عالماً عامداً لكنها لا تفسد الحج، فاذا ندم و رجع إلى عرفات فلا شيء عليه، و إلّا كانت عليه كفارة بدنة ينحرها في منى، فان لم يتمكن منها صام ثمانية عشر يوماً، و الأحوط أن تكون متواليات. و يجري هذا الحكم في من أفاض من عرفات نسياناً أو جهلًا منه بالحكم فيجب عليه الرجوع بعد العلم أو التذكر، فان لم يرجع حينئذ فعليه الكفارة على الأحوط[1] .

در این‌جا ما به اصل مطلب یعنی وقوف در عرفات برگشتیم. اگر کسی برای وقوف در عرفات، محرم شد و وقوف کرد، باید تا غروب آفتاب به اضافه زوال حمره مشرقیه -که همان مغرب شرعی‌ و حدود ده یا پانزده دقیقه بعد از غروب است- وقوف کند.

اما اگر کسی که باید تا مغرب در عرفات بماند و حق کوچ کردن ندارد، از روی علم و عمد، قبل از غروب آفتاب، حرکت کرد، علاوه بر توبه باید قبل از غروب برگردد و خودش را دوباره به عرفات برساند. اما اگر وقت گذشته و از روی علم و عمد رفت و برنگشت، حجش صحیح است؛ چرا که مقدار رکن را درک کرده‌است. لکن باید شتری را قربانی نماید. چنان‌چه این مقدار در توانش نباشد هم باید 18 روز -ظاهرا متوالی- روزه بگیرد.

محقق خویی(ره) می‌فرماید: حکم حرکت از روی جهل و نسیان قبل از غروب نیز همان حکم علم و عمد است. لذا اگر مقدور اوست، باید برگردد و اگر نمی‌تواند و وقت گذشته، باید احتیاطاً کفاره دهد.[2] البته این صورت نیاز به بررسی دارد؛ زیرا موضوع کفاره عمد است. لکن ایشان می‌فرماید: مستند این حکم روایات است.

دلیل بر این مطلب، خبر مسمع است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (الاشعری القمی رضوان الله علیه) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ (همه ثقه‌اند.) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ أَفَاضَ مِنْ عَرَفَاتٍ قَبْلَ غُرُوبِ الشَّمْسِ قَالَ إِنْ كَانَ جَاهِلًا فَلَا شَيْ ءَ عَلَيْهِ وَ إِنْ كَانَ مُتَعَمِّداً فَعَلَيْهِ بَدَنَةٌ.[3]

کفاره در این روایت، متفرع بر تعمد شده و ما نمی‌دانیم که محقق خویی(ره) چگونه آن احتیاط را برای جاهل و ناسی ذکر کرده است. وقتی صحیحه مسمع در این صراحت دارد که کفاره مترتب بر تعمد است، شامل آدم جاهل و ناسی نمی‌شود. پس ما این احتیاط را نمی‌پذیریم.

و بعبارة اخرى الكفارة تترتب على من يرتكب المخالفة و يأتي بخلاف الوظيفة المقرّرة له، و هذا العنوان غير صادق على الناسي.[4]

محقق خویی (ره) در این‌جا قبول کرده که جاهل و ناسی کفاره ندارند. لکن چنان‌که بیان شد در متن مناسک فرمود: اگر کسی جاهل و ناسی بود، باید احتیاطا کفاره دهد.

البته روایات مطلقی نیز در این باب هست. این مطلقات با قرینیت روایت مسمع، مقید می‌شوند. مثل این است که روایتی فرموده: "اعتق رقبة" و روایت دیگر بفرماید: "اعتق رقبة مؤمنة". در این‌ حال به قرینه روایت دوم روایت اول را تقیید می‌زنیم.

اما دلیل وجوب رجوع متعمد به عرفات، این است که باید واجب را هر طور که ممکن است درک کند. البته او باید با صرف خروج، کفاره دهد. اما ما با استناد به صحیحه مسمع بن عبدالملک، کفاره را تنها مترتب بر عمد دانسته و گفتیم: جاهل و ناسی مطلقا کفاره ندارند.

همچنین ناسی و جاهلی که فاصله زیادی نرفته و هنوز تا غروب فرصت دارد، باید برگردد و قبل از غروب به عرفات برسد و تا مغرب در آن‌جا بماند؛ چرا که این امر واجبی‌ست که او بر انجامش قادر بوده و از وجوب ساقط نشده است.

اما عامد اگر توبه کرد و دید که تا قبل از غروب فرصت دارد، واجب است برگردد. لکن بنابر روایت در این صورت نیز، باید کفاره دهد. لکن محقق خویی(ره) فرمود: اگر قبل از غروب رسید کفاره ندارد.[5] ولی نظر ما این است که احتیاطا کفاره نیز لازم است.

ما احتمال می دهیم که منشا نظر محقق خویی(ره) مبنی بر عدم صدق افاضه در فرض برگشت باشد. "افاض" یعنی کوچ کرد، رفت و برنگشت. این‌که کسی آدمی که دو قدم رفته و دوباره برگردد را نمی‌گویند: ارتحل عن هذا المکان. پس موضوع کفاره، افاضه است و مقوم افاضه این است که برنگردد.