درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: وجوب نمازطواف و محل انجام آن/نمازطواف/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج ؛

نماز طواف پشت مقام ابراهیم خوانده می شود؛ البته اگر ممکن باشد؛ چراکه آیه شریفه می‌فرماید: ﴿و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی﴾[1] . با توجه به این‌که بر روی این سنگ(مقام ابراهیم) جایی برای نماز نیست؛ مقصود آیه، مکانی نزدیک آن خواهد بود. لزوم خواندن نماز در پشت مقام را از کلمه "امام" در روایتی که قبلا ذکر کردیم، استفاده می‌کنیم. یک یا دو روایت دیگر هم بر این مطلب تصریح دارند. بنابراین جایز نیست که نماز را جانب راست و چپ مقام، به‌جا آورد. نماز باید پشت مقام ابراهیم باشد.

اما در صورت عدم امکان اتیان نماز در پشت مقام -که بسیار هم اتفاق می‌افتد- وظیفه چیست؟ آیا اقامه نماز پشت مقام، به شکل شرط و مشروط است و -طبق مقتضای قاعده با عدم قدرت نسبت به شرط، مشروط هم- ساقط می‌شود؟ طبق اجماع مسلمین، نماز طواف با چیزی ساقط نمی‌شود. لذا تا جایی که ممکن است، باید نماز را نزدیک به مقام به‌جا آورد. اما هر اندازه که مقدور نباشد، شرط ساقط می‌شود. پس در هرصورت باید نماز را اقامه کند. در مواردی از امام (علیه السلام) درباره شخصی که به شهر خود بازگشته و امکان بازگشت به مسجدالحرام را ندارد سوال شده؛ که حضرت(ع) فرمودند: همان جا نماز بخواند. پس اصل نماز ساقط نمی‌شود. حتی اگر در مقام ابراهیم ممکن نشود، باید آن را در جای دیگر بخواند.

البته اگر بخواهد که خلف مقام ابراهیم(ع) نماز بخواند، باید خلفیت عرفی را رعایت کرده و زیاد دور نشود. در خلفیت، از طرفین هم منظور این نیست که مصلی طوری پشت مقام قرار بگیرد که اگر ریسمان بگیرند، به مقام منتهی شود. لذا اگر کمی هم انحراف پیدا کند، بازهم خلفیت صادق است.

محقق خویی(ره) می فرماید: و يدلّ على عدم السقوط أيضاً: ما دلّ من الأخبار على أن من نسي صلاة الطّواف أو تركها جهلًا بوجوبها حتى انتهى من الأعمال، أنه إذا تمكّن من الرجوع و الصلاة خلف المقام رجع و صلّى و سقط الترتيب في هذه الحالة، و إذا تعذّر عليه العود صلاها في مكانه.[2]

می‌فرماید: اگر توانست که باید پشت مقام نماز بخواند. ولی اگر به سمت شهرش رفته و امکان ندارد برگردد، همان‌جا نماز را اقامه کند؛ این همان چیزیست که ما گفتیم. این‌ها در مورد جهل به حکم و نسیان، آورده شده است.

از آن‌چه بیان شد، معلوم است که نماز کلا ساقط نمی‌شود. لکن در خصوصیتش اگر متمکن نبود هر مقدار که تمکن دارد، انجام دهد. البته در اعمال هرجا و هروقت که نماز را متذکر شد، باید آن را اتیان نماید. ترتیب در این‌جا ساقط است.

محقق خویی(ره) می فرماید: و يدلّنا أيضاً على عدم السقوط في الجملة، معتبرة الحسين بن عثمان.[3]

دلالت این معتبره بر مطلب واضح است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (الاشعری القمی) عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ (ظاهرا ابن فضال است) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أُمَيَّةَ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع (موسی بن جعفر(ع)) يُصَلِّي رَكْعَتَيِ الْفَرِيضَةِ (در نماز طواف مستحبی مسلم است که لازم نیست پشت مقام ابراهیم(ع) باشد و نماز طواف مستحبی را در هر جای مسجدالحرام، در حال اختیار، می‌توان خواند؛ بحثی در آن نبوده و اجماعیست. اما در این‌جا به طواف الفریضه تصریح شده‌است.) بِحِيَالِ الْمَقَامِ قَرِيباً مِنَ الظِّلَالِ لِكَثْرَةِ النَّاسِ[4] (حضرت(ع) نزدیک سایبان‌هایی که در مسجد، نزدیک دیوار انتهای صحن بودند -به صورتی که فاصله زیادی از مقام داشتند- نماز طواف فریضه را اقامه نمود. احتمالا این فاصله از بابت ازدحام بوده است. در هر صورت معلوم می‌شود که نماز ساقط نشده و هر جایی که تمکن باشد، باید نماز خواند. البته هرقدر که ممکن است باید نزدیک به مقام باشد.)

محقق خویی(ره) می فرماید: و هذه الرواية رويت بطريقتين: إحداهما: ما رواه الشيخ بسند فيه أحمد بن هلال و قد ضعّفه جماعة، و لكن ذكرنا أن الأظهر أنه ثقة و إن كان فاسد العقيدة بل كان خبيثاً و في السند أُمية بن علي و هو و إن كان من رجال كامل الزيارات إلّا أن الأصحاب ضعّفوه، فالرواية ضعيفة بامية بن علي[5] .

ضعف واضح سند روایت از بابت احمد بن هلال است؛ او در زمان حسین بن روح، ادعای نیابت خاصه کرده و گفت: من به امام زمان(عج) نزدیک‌تر هستم. مناسبتی ندارد که امام(عج)، حسین بن روح را معین نماید. من سوابق و خدمات بیشتری کرده‌ام. لذا ادعای نیابت خاصه کرد و چنان پافشاری کرد تا لعنش صادر شده و گفته شد که کذاب و ملعون است. این شخص غیر از شلمقانی است.

محقق خویی(ره) در این باب خیلی وسیع المشرب است. ایشان می فرماید: هرچند فاسد العقیده است-"و ان کان فاسدالعقیدة بل کان خبیثا"- ولی در عین حال ثقه و روایتش معتبر است. ایشان میان قبل و بعد از فساد عقیده احمد بن هلال تفصیل نداده و می‌فرماید: از باب عدم منافات وثاقت با انحراف عقیده، خدشه‌ای به وثاقت او وارد نمی‌شود و روایت او موثوق به است. هرچند از بابت ادعای نیابت امام زمان(عج) دروغ گفته، ولی این دروغیست منحصر در این مورد و برای جاه طلبی. پس این کذب او سبب عدم وثاقتش نیست.

مسألة ۳۲۷: من ترك صلاة الطّواف عالماً عامداً بطل حجّه، لاستلزامه فساد السعي المترتب عليه.[6]

اگر کسی نماز طواف را عالما عامدا تا اتمام زمانش ترک کند، حجش باطل می‌شود. زیرا واجبی را ترک کرده است. اگر هم خود این واجب، مبطل نباشد، سعی که از ارکان حج بوده و صحتش مترتب بر طواف است، فاسد خواهد شد. در این صورت حج نیز باطل می‌شود.

همچنین در این فرض، چون نسیانی وجود ندارد، ترتیب نیز ساقط نمی‌شود. ارکان حج، اعمالی هستند که با ترک عمدیشان، حج باطل می‌شود. ولی ترک عمدی غیر ارکان، سبب بطلان حج نیست و لازم است که مکلف بعداً نائب بگیرد تا او عمل را تدارک نماید.