درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: مستحبات احرام/مقدمات احرام/احرام/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج؛

سومین مستحب؛ غسل إحرام در ميقات[1]

بهتر است حاجی، غسلی که مقدمه احرام است را در میقات انجام دهد؛ مثلاً نزدیک مسجد شجره، غسل کند. حتما هم مکانی برای غسل در آنجا هست؛ چون این امریست که اهل سنت نیز به آن قائلند.

روایات این حکم در باب هشتم از ابواب احرام -به صورت مستقیم- است. البته علاوه بر باب هشتم در باب‌های نهم تا چهاردهم، اصل استحباب غسل را مفروغ‌عنه قرارداده و درباره جزئیات آن بحث نموده‌اند؛ مثلا غسل چطور، چه وقت و ... به جا آورده شود. لهذا سیدنا الاستاذ محقق خویی(ره) این روایات غسل را مستفیض دانسته‌است.[2] حتی به اندازه‌ای زیادند که می‌شود گفت: متواترند. خبر مستفیض، ظن قوی به نتیجه می‌آرود. اما متواتر، موجب قطع به صدور از امام(ع) است.

ظاهر بعضی از روایاتِ دیگر ابواب نیز وجوب است. مثل موثقه سماعه که در این ابواب نیامده؛ بلکه در ابواب اغسال مسنونه، باب اول حدیث سوم است. آنجا تعبیر شده به "و غسل المحرم واجب"[3] یعنی از غسلی که مقدمه احرام است، تعبیر به وجوب شده‌است. لهذا قطعاً ظهور در وجوب دارد. اما بعضی از روایات دیگر، تعبیر به واجب ندارد ولی امر موکد دارند.

1. مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى (یعنی العطار) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ (ظاهراً ابن عیسی است) عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ (از اصحاب اجماع و از بزرگان و مشایخ ثقات است) عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ (ایشان نیز شخصی جلیل القدر است) قَالَ: أَرْسَلْنَا إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) وَ نَحْنُ جَمَاعَةٌ وَ نَحْنُ بِالْمَدِينَةِ أَنَّا نُرِيدُ أَنْ نُوَدِّعَكَ (خدمت امام صادق(ع) پیغام فرستادیم که ما جماعتی هستیم عازم حج که برای وداع قصد داریم به محضرتان، تشرف پیدا کنیم) فَأَرْسَلَ إِلَيْنَا أَنِ اغْتَسِلُوا بِالْمَدِينَة (حضرت پیغام فرستادند تا در خود مدینه هستید و بیرون نرفتید، قبل از رفتن به مسجد شجره، غسلتان را انجام دهید.) فَإِنِّي أَخَافُ أَنْ يَعِزَّ الْمَاءُ عَلَيْكُمْ (یعنی آب، کم باشد. محشی نوشته‌است که در مصدرش "یعصر الماء" آمده و هردو خوب است) بِذِي الْحُلَيْفَةِ (مسجد شجره) فَاغْتَسِلُوا بِالْمَدِينَةِ وَ الْبَسُوا ثِيَابَكُمُ الَّتِي تُحْرِمُونَ فِيهَا (و لباس احرام را بپوشید) ثُمَّ تَعَالَوْا فُرَادَى أَوْ مَثَانِيَ[4] (وقتی برای وداع، پیش من می‌خواهید بیایید، یک نفر یک نفر یا دو نفر دو نفر بیایید. همه باهم نیایید.) شاید تقیه‌ای در کار بود.

۲. وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ زَادَ (شیخ صدوق هم این روایت را نقل و آخرش اضافه کرده:) فَلَمَّا أَرَدْنَا أَنْ نَخْرُجَ قَالَ لَا عَلَيْكُمْ أَنْ تَغْتَسِلُوا إِنْ وَجَدْتُمْ مَاءً إِذَا بَلَغْتُمْ ذَا الْحُلَيْفَةِ. (حضرت فرمود: شما که غسلتان را اینجا انجام داده‌اید، وقتی مسجد شجره می‌روید، لازم نیست اعاده کنید).

وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ أَيْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ مِثْلَهُ مَعَ الزِّيَادَةِ.[5] شیخ (ره) هم که نقل کرده‌است، اضافه را نیز آورده.

بنابراین غسل، در مدینه کافی است. ولی در سایر مواقیت، غسل باید در خود میقات انجام شود. لکن اگر انسان، غسل را قبل از میقات هم انجام دهد، اعاده آن لازم نیست. کأّن خود میقات هم استحبابی دارد. اینها بر تعدد مراتب فضل حمل می‌شوند.

محقق خویی(ره) می‌فرماید: ظاهر این روایات وجوب است.[6]

مرحوم سید مهدی روحانی که از اعاظم علما بود و خیلی از مراجع فعلی هم ایشان را احترام می‌کردند، در مورد درس مرحوم داماد می‌فرمود: به بحث غسل که رسیدیم؛ برای آقای داماد سخت بود که غسل را مستحب بداند و بین وجوب و استحباب غسل، متحیر بود. تمایل ایشان به گفتن وجوب بود؛ ولی جرات اظهار نداشت. لهذا در سفر حجی که همراه سید مهدی روحانی بودیم، ایشان بسیار اصرار داشت که ما هم غسل به جا آوریم. البته ما پذیرفتیم؛ اما نظر ما بر استحباب بود.

روایات، فراوانند و به وضوح بر اهمیت غسل دلالت دارند. البته محقق خویی(ره) تصریح نموده‌اند و بعضی از روایات هم ظهور در وجوب دارند. لکن ایشان در آخر متوسل به قاعده "لو کان لبان" شده‌است.[7] این قاعده می‌فرماید که این مساله کثیر الابتلاء است و اگر چناچه واجب بود، برای اصحاب ائمه و بعد آنها برای علما و فقها در دوران غیبت، معلوم می‌شد؛ و حال آنکه احد الناسی قائل به وجوب نشده‌است. از این جهت قائل به وجوب نمی‌شویم. اما استحباب موکد آن مفروض است.

صاحب عروه (ره) می‌فرماید: "و يجوز تقديمه على الميقات مع خوف إعواز الماء، بل الأقوى جوازه مع عدم الخوف أيضاً و الأحوط الإعادة في الميقات"[8] ظاهر روایات که بسیار زیاد، متعدد و متضافرند، تصریح دارد بر اینکه در صورت غسل مدینه یا در جای دیگر، تکرار آن در میقات لازم نیست؛ حتی اگر در آنجا آب باشد. البته در روایتی که در بالا ذکر شد "أَخَافُ أَنْ يَعِزَّ الْمَاءُ عَلَيْكُم بِذِي الْحُلَيْفَةِ" آمده‌بود. ینابراین فرمایش صاحب عروه(ره) صرف احتیاط است.

صاحب عروه(ره) در ادامه می‌فرماید:

"و يكفي الغسل من أوّل النهار إلى الليل"[9]

بحث درباره کفایت غسلی است که انسان اول روز انجام داده تا شب است؛ یعنی می‌تواند با آن احرام انجام دهد و تا شب لازم نیست آن غسل را اعاده کند. بعضی دیگر از روایات، "یوما و لیله" دارند. لذا مواجه با دو دسته روایات هستیم. یک دسته فرموده‌اند: از اول صبح تا شب و از اول شب تا صبح؛ یعنی ۱۲ ساعت. دسته دیگر فرموده‌اند: غسلی که انسان برای احرام انجام داده‌است تا ۲۴ ساعت کافیست. بعد از ۲۴ ساعت، اگر هنوز احرام نبسته، باید غسل را اعاده کند. یکی از این دو دسته روایت، صحیحه عمر بن یزید است که ایشان شخصیتی جلیل القدر دارند.

1. مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ (ابراهیم بن هاشم) وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ (به ایشان محمد بن اسماعیل النیسابوری البُندُقِی می‌گویند: از مشایخ مرحوم کلینی است. کلینی(ره) در این روایت از دو راه نقل می‌کند یکی از شیخش محمد بن اسماعیل و دیگری از علی بن ابراهیم هم نقل کرده‌است) عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ (محمد بن اسماعیل از فضل بن شاذان نقل کرده‌است) جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ (هر دو دسته از ایشان نقل نموه‌اند) عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ (متکلم و فیلسوف بزرگ) عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: غُسْلُ يَوْمِكَ لِيَوْمِكَ وَ غُسْلُ لَيْلَتِكَ لِلَيْلَتِكَ.[10]

غسلی که در روز انجام می‌دهی برای کل روز کافیست و غسلی که در شب انجام می‌دهی تا آخر شب کفایت می‌کند.

2. مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَمِيلٍ (جمیل ابن دراج که از اصحاب اجماع است و سید بحرالعلوم (ره) درباره او فرموده: جمیل الجمیل مع ابانِ و العبدلان ثم حمادانِ) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَنَّهُ قَالَ: غُسْلُ يَوْمِكَ يُجْزِيكَ لِلَيْلَتِكَ وَ غُسْلُ لَيْلَتِكَ يُجْزِيكَ لِيَوْمِكَ.[11]

غسلی که صبح انجام دادی برای شب هم کافی است و غسلی که شب انجام دادی برای روز بعد هم کافیست.

اگر مساله در واجبات بود، می‌گفتیم: دو روایت، در تعارض هستند. ولی در مستحبات، منافاتی نداشته و حمل بر تعدد مراتب فضل می‌شوند. فضل بالاتر برای غسل روز برای روز و غسل شب برای شب است و فضل پایین تر برای غسلی است که تا ۲۴ ساعت کافیست. در مستحبات، این نحوه جمع رایج است.

صاحب عروه(ص) در ادامه فرموده: "و إذا أحدث بعدها قبل الإحرام يستحبّ إعادته خصوصا في النوم"[12] اگر کسی غسل احرام انجام داد و محدث به حدث اصغر شد، اعاده غسل مستحب است.

دلیل ما این است که همان روایاتی که می‌فرمایند: غسل تا ۲۴ ساعت، کافی است ممکن نیست که بگوید: کافی است به شرط عدم الحدث؛ چون در کل ۲۴ ساعت، لا اقل کمی می‌خوابد یا به قضای حاجت احتیاج پیدا می‌کند؛ پس این روایات کافی هستند تا بگوییم: این غسل برای طول ۲۴ ساعت کفایت می‌کند؛ چه محدث شود ، چه نه. این روایات خود به خود اطلاق داشته و بر مورد دلالت دارند و در صورت حمل بر عدم حدم الحدث، حمل آن‌ها بر فرد نادر خواهد بود که قبیح است.

لذا روایتی هم که می‌فرمایند: اگر انسان محدث شد، خوب است که غسل را اعاده کند، بر مراتب فضل حمل می‌شود؛ یعنی اگر اعاده نکند مقداری فضیلت دارد ولی اگر فضل بیشتری بخواهد، بعد از صدور حدث باید غسل را اعاده نماید.

مورد این مساله درباره حدث اکبر نیست؛ چرا که در آن‌ها به نوم تصریح شده و آن را به عنوان فرد عالی گرفته‌است. لذا می‌گوییم: این روایات ناطر به حدث اکبر نیستند.

از دو روایت دیگر، یکی صحیحه عیص بن قاسم و دیگری صحیحه نضر بن سوید است. که هر دو راوی از صحاحند.

1. بِإِسْنَادِهِ (اسناد شیخ طوسی) عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ (الاهوازی) عَنْ صَفْوَانَ (دو صفوان داشتیم صفوان بن یحیی که از اصحاب اجماع است و صفوان بن مهران الجمال که مرد بزرگ و بسیار مجاهد بود.) عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ الرَّجُلِ يَغْتَسِلُ لِلْإِحْرَامِ بِالْمَدِينَةِ وَ يَلْبَسُ ثَوْبَيْنِ ثُمَّ يَنَامُ قَبْلَ أَنْ يُحْرِمَ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ غُسْلٌ.[13]

این شخص خوابیده و بعد می‌خواهد محرم شود. حضرت می‌فرماید: لازم به تکرار غسل نیست.

2. مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع) (امام موسی بن جعفر(ع)) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَغْتَسِلُ لِلْإِحْرَامِ ثُمَّ يَنَامُ قَبْلَ أَنْ يُحْرِمَ قَالَ عَلَيْهِ إِعَادَةُ الْغُسْلِ.[14]

می‌بینیم یک صحیحه فرموده اعاده کند و صحیحه دیگر فرموده اعاده لازم نیست. اگر امر در واجبات بود، می‌گفتیم: دو صحیحه متعارضند. اما چون مساله در مستحبات است، بر اختلاف مراتب فضیلت حمل می‌شود.

البته علمایی مثل محقق خویی و مرحوم بهبهانی (اعلی الله مقامهما) قائلند به اینکه اگر غسل مستحب انجام شد، دیگر وضو لازم نیست. ولی باید روایت آن غسل مستحب، روایتی معتبر و صحیح باشد تا بر تسامح در ادله سنن مبتنی نگردد. بنابراین در اگر طهارتی که از غسل احرام حاصل می‌شود، بگوییم: غسل تا ۲۴ ساعت کافی بوده و برای احرام، اعاده آن لازم نیست، با محدث حدث اصغر، طهارت یقینا از بین می‌رود؛ هرچند با آن غسل می‌تواند احرام ببندد. اما در هر صورت برای نماز باید وضو بگیرد.

محقق یزدی در ادامه می‌فرماید: كما أنّ الأولى إعادته إذا أكل أو لبس ما لا يجوز أكله أو لبسه للمحرم[15]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ (از اجله اصحاب امام رضا و امام جواد(علیهما السلام)) عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ (یکی از اجله است) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا لَبِسْتَ ثَوْباً لَا يَنْبَغِي لَكَ لُبْسُهُ أَوْ أَكَلْتَ طَعَاماً لَا يَنْبَغِي لَكَ أَكْلُهُ فَأَعِدِ الْغُسْلَ.[16]

حضرت می‌فرمایند: اگر لباسی پوشیدی که در حال احرام نباید پوشیده شود (مثل لباس دوخته شده) یا غذایی خوردی که شایسته نیست محرم بخورد (مثلا غذای معطری همچون غذای دارای زعفران) غسلت را اعاده کن.

مورد این روایت، نمی‌تواند فقط درباره قبل از احرام باشد؛ زیرا که قبل از احرام، پوشیدن لباس مخیط جایز است.

۲. وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا اغْتَسَلْتَ لِلْإِحْرَامِ فَلَا تَقَنَّعْ وَ لَا تَطَيَّبْ وَ لَا تَأْكُلْ طَعَاماً فِيهِ طِيبٌ فَتُعِيدَ الْغُسْلَ.[17]

۳. مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنْ لَبِسْتَ ثَوْباً فِي إِحْرَامِكَ لَا يَصْلُحُ لَكَ لُبْسُهُ فَلَبِّ وَ أَعِدْ غُسْلَكَ الْحَدِيثَ.[18]

می‌فرمایند: تلبیه بگو و احرامت را انجام بده؛ ولی بعد از آن غسل به جا آور.

پس چیزی را که در استحباب اعاده غسل فرموده‌اند، این است که حتی اگر بعد از احرام، یکی از این کارهایی که در روایت آمده انجام شود، مستحب است غسل اعاده گردد.

صاحب عروه(ره) می‌فرماید: كما أنّ الأولى إعادته إذا أكل أو لبس ما لا يجوز أكله أو لبسه للمحرم، بل و كذا لو تطيّب بل الأولى ذلك في جميع تروك الإحرام، فلو أتى بواحد منها بعدها قبل الإحرام الأولى إعادته.

ایشان تصریح دارند که اگر این تروک را بعد از غسل و قبل از احرام انجام داد، باید غسل اعاده شود.

اما روایات اخیر، حجتی علیه صاحب عروه(ره) است. زیرا از آن‌ها استفاده می‌شود که اعاده غسل حتی شامل بعد از احرام نیز هست.

روایت اول اطلاق دارد و می‌فرماید: "إِذَا لَبِسْتَ ثَوْباً لَا يَنْبَغِي لَكَ لُبْسُهُ أَوْ أَكَلْتَ طَعَاماً لَا يَنْبَغِي لَكَ أَكْلُهُ فَأَعِدِ الْغُسْل" این روایت تصریحی به قبل از احرام نکرده و اعم است. روایت دوم هم همین طور است. اما روایت سوم واضح است و می‌فرماید: "إِنْ لَبِسْتَ ثَوْباً فِي إِحْرَامِكَ لَا يَصْلُحُ لَكَ لُبْسُهُ فَلَبِّ وَ أَعِدْ غُسْلَكَ الْحَدِيثَ" "فی احرامک" یعنی در حال إحرام. اگر چنین لباسی را در حال احرام پوشیدی، هم تلبیه و هم غسل را تکرار کن. پس در اینجا نظر ما با نظر سید(ره) متفاوت شد.

البته این تلبیه ی مجدد، مستحب است و چون این تروک را در حال احرام انجام داده، کفاره هم واجب است. اما دلیل عدم ذکر کفاره در این روایات این است که همه مباحث در یک روایت ذکر نمی‌شود.