موضوع: قاعدة عدم اشتراط الأحكام الوضعيّة بالبلوغ/قواعد فقهیه

در جلسه گذشته گفتیم: بلوغ شرط احکام تکلیفیه الزامی است به خلاف احکام وضعیه که مشروط به بلوغ نیستند اما در هر صورت صبی تکلیفی الزامی به رعایت احکام وضعی ندارد.

شرعیت عبادات صبی

به مناسبت مباحث گذشته می خواهیم درباره مشروعیت عبادات صبی بحث کنیم.

میدانیم انسان قبل از بلوغ تکلیفی الزامی ندارد. لکن لازم است به این سوال پاسخ داده شود که در این حال عبادات وی صحیح و مشروع است یا به قول قدما عبادات او تمرینی هستند؟ تمرینی بودن عبادت به این معناست که عبادت صبی روحی ندارد و فقط ظاهر عبادی دارند. اما متاخرین (از علامه به بعد متاخرین محسوب می شوند. یعنی مرحوم علامه، اول المتاخرین و استاد ایشان یعنی محقق، اخر المتقدمین است. به امثال وحید بهبهانی مثل فیض کاشانی و نراقی ها نیز متاخر المتاخرین گفته می شود. علی ای حال از مرحوم اخوند به بعد جزء معاصرین هستند) قائل به شرعیت عبادات صبی هستند. نظر ماهم وفاقا با نظر متاخرین همین است. یعنی عبادت صبی، صحیح و مستحب است.

ادله قائلین به شرعیت عبادات صبی ممیز

استدلال اول

دلائلی بر این مطلب اقامه شده که برخی از آن ها صحیح هستند.

دلیلی زیر را من در کلمات فقها ندیدم، ولی به نظرم دلیل خوبی است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع فِي الصَّبِيِّ مَتَى يُصَلِّي فَقَالَ إِذَا عَقَلَ الصَّلَاةَ قُلْتُ مَتَى يَعْقِلُ الصَّلَاةَ وَ تَجِبُ عَلَيْهِ فَقَالَ لِسِتِّ سِنِينَ.[1]

از حضرت سوال شد: کودک از چند سالگی نماز بخواند؟ حضرت فرمود: از زمانی که فهمید نماز چیست. سائل پرسید: از چند سالگی میفهمد و نماز بر او واجب می شود؟ حضرت فرمود: از شش سالگی.

با همین مضمون روایت دیگری داریم. عليّ بن جعفر عليه السّلام- المروي في التهذيب- عن أخيه موسى بن جعفر عليه السّلام قال: سألته عن الغلام متى يجب عليه الصلاة و الصوم؟ قال: إذا راهق الحلم و عرف الصلاة و الصوم. [2]

روایت دیگر: الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَتَى عَلَى الصَّبِيِّ سِتُّ سِنِينَ وَجَبَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ إِذَا أَطَاقَ الصَّوْمَ وَجَبَ عَلَيْهِ الصِّيَامُ.[3]

وجه استدلال:

در این روایات آمده: بر کودک نماز و روزه واجب می شود حال آنکه ما به قرینه اجماعات و حدیث رفع قلم می دانیم: احکام الزامیه از کودک ممیز برداشته شده، لذا صاحب وسائل هم فرمود: که این وجوب را حمل بر مستحب موکد می کنیم.

استدلال دوم

این راه را مرحوم محقق خویی بیان نموده است. که به آن قاعده الامر بالامرامر گفته می شود. ما برای تصحیح عبادات صبی احتیاج به امر داریم و محقق خویی با امر به امر این را درست کرده است. یعنی ما می بینیم در روایات امر به امر آمده. مثلا در روایت صحیحه داریم که: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ قَالَ: إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي خَمْسِ سِنِينَ- فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ سِنِينَ.[4]

در این روایت حضرت به والدین امر کرده که به فرزندانتان امر کنید تا نماز بخوانند. پس این نماز به امر مولای حقیقی مامور به است و این واسطه در امر ضرری به مامور به بودن نمی رساند.

اشکال آخوند و جواب سید خویی

محقق خویی این استدلال را پذیرفته اما صاحب کفایه می فرماید: این امر به امر ارتباطی با خود امر ندارد.

محقق خویی اینگونه جواب می دهد: وقتی مولا به واسطه ای امر می کند و می فرماید: تو به دیگری امر کن که فلان کار را انجام دهد، از سه حالت خارج نیست:

● یا مصلحت در همین امر است که این واسطه امر کند و مهم نیست که شخص ثالث امتثال کند یا نه.

● گاهی تمام المصلحه در فعلی است که شخص دیگر انجام می دهد و امرکردن واسطه فقط طریقیت دارد و مصلحت واقعی در عمل است.

● مصلحت هم در امر کردن واسطه و هم در امتثال آن توسط شخص ثالث است.

اقوی این است که مصلحت در خود عمل باشد. چرا که در همین مثالی که خدا به پدر امر کرده تا به فرزند خود را امر به نماز خواندن کند، اگر پدر می دانست که خود فرزند متشرع است و بدون امر پدر نمازش را می خواند، دیگر امر او موضوعیتی نداشت. لذا معلوم می شود امر صرف طریق است. اما اگر پدر علم داشته باشد که امر او هیچ تاثیری در فرزند ندارد و این بچه نماز خوان نمی شود و حتی ممکن است در صورت امر جسارتی نیز به وی بکند، در این صورت هم امر موضوعیت و مصلحتی نخواهد داشت. پس مصلحت در عمل فرزند است.

این استدلال هم به نظر ما صحیح است.