موضوع: قاعده ید/قواعد فقهیه

کلام در روایات دال بر قاعده ید بود.

روایت محمد ابن الحسین

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ (کلینی متوفای 329) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى (عطار قمی استاد کلینی) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ (ابن ابی الخطاب متوفای 262 که شیخ ایشان را هم از اصحاب امام جواد و هم از اصحاب امام عسکری شمره است. لذا ایشان از زمان امام جواد تا زمان امام عصر را درک کرده است) قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ ع (امام حسن عسگری) رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ رَحًى عَلَى نَهَرِ قَرْيَةٍ وَ الْقَرْيَةُ لِرَجُلٍ فَأَرَادَ صَاحِبُ الْقَرْيَةِ أَنْ يَسُوقَ إِلَى قَرْيَتِهِ‌ الْمَاءَ فِي غَيْرِ هَذَا النَّهَرِ وَ يُعَطِّلَ هَذِهِ الرَّحَى أَ لَهُ ذَلِكَ أَمْ لَا فَوَقَّعَ ع يَتَّقِي اللَّهَ وَ يَعْمَلُ فِي ذَلِكَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا يَضُرُّ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ. [1]

سابقا آسیاب ها آبی بود و آب که آسیاب را می چرخاند، بعد جاری شده و به روستا می رسید. مالک ده تصمیم داشت مسیر آب را عوض کند تا آب به آسیاب نرسد. امام هم در جواب فرمود: مالک روستا این کار را انجام ندهد. علت آن هم این است که صاحب آسیاب بر نهر استیلاء داشته است و سالیان درازی از آب استفاده می کرده و از این رو بر منافع نهر استیلاء دارد. پس حضرت برای اثبات محق بودن آسیابان به قاعده ید اشاره دارد.

همچنین این روایت اشاره به اماره بودن قاعده ید هم دارد زیرا عبارت (و لا یضر اخاه المؤمن) بیانگر این است این است که این ضرر ضرر حقیقی است نه ظاهری. البته با بیان دیگری می توان گفت این ضرر، ضرری ظاهری است نه حقیقی لکن ظاهر عبارت انصراف دارد به محق بودن آسیان واقعی بودن وضرر. این نکته از جمله (و لا یضر اخاه المؤمن) فهمیده می شود که ظاهرش این است که ضرر واقعی است.

بنا بر این قرینه اماریت هم در این روایت هست.

صحیحه عیص ابن قاسم

محمد بن الحسن بإسناده عن الحسين بن سعيد اهوازی، عن صفوان بن يحيى، عن العيص بن القاسم، عن أبي عبدالله ( ع) قال : سألته عن مملوك ادعى انه حر ولم يأت ببينة على ذلك، أشتريه ؟ قال : نعم.[2]

عیص ابن قاسم می گوید: به حضرت عرض کردم مملوکی است که ادعای حریت می کند لکن به زور اورا گرفته اند آیا می شود اورا خرید. حضرت جواب دادند او را بخر.

ومنها: رواية حمزة بن حمران: أدخل السوق فأريد أن أشتري جارية تقول إني حرة، فقال (ع): (اشترها، إلا أن تكون لها بينة) [3] از حضرت سوال کرده که برای خرید کنیز به بازار رفتم و کنیزی را انتخاب کردم ولی خودش ادعا د داشت که کنیز نبوده و حره است. حضرت فرمود: اگر بینه ندارد او را بخر. کلام امام مبنی بر قاعده ید بوده که نشان از مالکیت فروشنده دارد.

روایت عثمان ابن عیسی و حماد ابن عیسی

عن أبي عبدالله (عليه السلام) ـ في حديث فدك ـ أن أمير المؤمنين ( عليه السلام ) قال لأبي بكر: أتحكم فينا بخلاف حكم الله في المسلمين ؟ (وقتی که فدک را غصب کردند حضرت به ابی بکر گفت: آیا خلاف حکم خدا در باره ما قضاوت می کنی) قال: لا ، قال: فان كان في يد المسلمين شيء يملكونه ، ادعيت أنا فيه ، من تسأل البينة ؟(حضرت گفت: اگر در دست مسلمانی چیزی بود و من ادعا کردم که مال من است چه کسی باید بینه بیاورد؟) قال: إياك كنت أسأل البينة على ما تدعيه على المسلمين، (ابو بکر گفت: تو باید بینه بیاوری) قال: فاذا كان في يدي شيء فادعى فيه المسلمون ، تسألني البينة على ما في يدي ؟ (حضرت گفت: اگر در دست من چیزی بود و مسلمانی ادعا کرد که مال تو نیست من باید بینه بیاورم؟) وقد ملكته في حياة رسول الله ( صلى الله عليه وآله ) وبعده(از زمان فتح خیبر تا زمان وفات رسول اکرم- 4 سال- و بعد از آن در ملکیت من بوده) ، ولم تسأل المؤمنين البينة على ما ادعوا عليّ كما سألتني البينة على ما ادعيت عليهم (تو باید از کسی که ادعا می کند مال من نیست بینه بخواهی نه از من) ـ إلى أن قال: ـ وقد قال رسول الله ( صلى الله عليه وآله ) : البينة على من ادعى، واليمين على من أنكر.[4]

سند روایت

محمد ابن یعقوب عن علي بن إبراهيم القمی في ( تفسيره ) عن أبيه ، عن ابن أبي عمير که هم جزء اصحاب اجماع است و هم جزء مشایخ ثقات. اصحاب اجماع هجده نفر بودند اما مشایخ ثقات سه نفر هستند. محمّد بن ابى عمیر (م 217 ﻫ)، صفوان بن يحيى (م 210 ﻫ) و احمد بن محمد بن ابى نصر (م 221 ﻫ)

دلیل این امر این است که شيخ طوسى هنگام ياد كردن از مرجِّحات اخبار و حكم مراسيل، مى‌نويسد: وَإذا كانَ أحَدُ الرّاوِيَينِ مُسنِداً وَالآخَرُ مُرسِلاً، نُظِرَ فِی حالِ المُرسِلِ، فَإن كانَ مِمَّن يُعلَمُ أنَّهُ لا يُرسِلُ الّا عَن ثِقَةٍ موثوقٍ بِهِ فَلا تَرَجُّحَ لِخَبَرِ غَيرِهِ عَلَى خَبَرِهِ وَلِأجلِ ذلِكَ سَوَّتِ الطّائِفَةُ بَينَ ما يَرويهِ مُحَمَّدُ بنُ أبی عمیر وَصَفوانُ بنُ يَحيى وَأحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ ابنِ أبی نَصرٍ وَغَيرُهُم مِنَ الثِّقاتِ الَّذينَ عُرِفُوا بِأنَّهُم لا يَروونَ وَلا يُرسِلونَ إلّا عَمَّن يُوثَقُ بِهِ وَبَينَ ما أسنَدَهُ غَيرُهُم وَلِذلكَ عَمِلوا بِمَراسيلِهِم إذا انفَرَدوا عَن رِوايَةِ غَيرِهِم. [5]

عن عثمان بن عيسى ، وحماد بن عثمان .که از اصحاب اجماع است . اصحاب اجماع هجده نفر هستند که میزان در این مساله رجال کشی میباشد که از قدمای رجال محسوب میشود. مرحوم سید بحر العلوم اسامی آنها را به صورت شعر در اورده. شعر سید بحر العلوم درباره اصحاب اجماع این است :

قد اجمع الكل على تصحيح مايصح عن جماعة فليعلماوهم اولو نجابة ورفعهاربعة و خمسة و تسعةفالستة الاولى من الامجاداربعة منهم من الاوتادزرارة كذا بريد قد أتىثم محمد وليث يا فتىكذا الفضيل بعده معروفوهو الذى مابيننا معروف

فالستة الوسطى اولو الفضائلرتبتهم أدنى من الاوائلجميل ا لجميل مع أبانوالعبدلان ثم حمادانوالستة الاخرى هم صفوانو يونس عليهما رضوانثم ابن محبوب كذا محمدكذاك عبداللّه ثم احمدوما ذكرناه الاصح عندناوشذ قول من به خالفنا

و در ميان علماي رجال معروف و مشهور است كه اصحاب اجماع هجده نفر هستند که شش نفر از آنها از اصحاب مشترک امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مي باشند:

(طبقه اول): به نامهاي: 1ـ زرارة بن اعين; 2ـ معروف بن خربوذ; 3ـ بُريد بن معاوية; 4ـ ابوبصير الاسدي; 5ـ فُضيل بن يسار; 6ـ محمد بن مسلم الطائفي

و 6 نفر از اصحاب خاص امام صادق(عليه السلام) مي باشند:

(طبقه دوم): 1ـ جميل بن درّاج; 2ـ عبدالله بن مُسكان; 3ـ عبدالله بن بُكير; 4ـ حمّاد بن عثمان; 5ـ حمّاد بن عيسي; 6ـ ابان بن عُثمان

6 نفر هم از اصحاب مشترک امام كاظم و امام رضا(عليهما السلام) هستند:

(طبقه سوم): 1ـ يونس بن عبدالرحمن; 2ـ صفوان بن يحيي; 3ـ محمّد بن ابي عُمير; 4ـ عبدالله بن مُغيرة; 5ـ حسن بن محبوب; 6ـ احمد بن محمد بن ابي نصر.

اين 18 نفر از (اصحاب اجماع) هستند كه به نظر كشي و بنا به نقل او، تمام اين افراد، مورد اتفاق علماي علم رجال مي باشند و هر خبر و حديثي كه از اين هجده نفر نقل شده باشد، آن حديث صحيح است و هيچ ايرادي از حيث سند ندارد. چرا که اجماع علماي رجال بر اين است كه هر حديثي به اصحاب اجماع منتهي شود از حيث سند صحيح است، يعني «قطعي الصدور» در نظر گرفته مي شود. فقیه ترین فرد این روات نیز زراره است.