< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

93/02/09

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: حکم ظن در عدد رکعات نماز نافله /شک در رکعات نافله / شکوک غیر معتبر/کتاب الصلاة

مساله سیزدهم، حکم ظن در عدد رکعات نماز نافله
مسألة 13: الظاهر أنّ الظنّ في ركعات النافلة حكمه حكم الشك في التخيير بين البناء على الأقل أو الأكثر، و إن كان الأحوط العمل بالظن ما لم يكن موجباً للبطلان.[1]
در باب فرائض گفته شد: ظن در عدد رکعات حجت است یعنی در صورتی مصلی با ظن به عدد رکعت می تواند بر اساس ظن خود عمل نماید اما این حکم در باب افعال نماز جاری نمی باشد.
اما در باب رکعات نوافل ظنون حجت نمی باشند و حکم آنها مانند شک در رکعات نافله می باشد، یعنی مصلی مخیر بین بنا نهادن بر اقل یا اکثر می باشد. هرچند احتیاط مناسب با ترجیح طرف مظنون است.
مناقشه در کلام سید ماتن
اما ما نیز مانند بسیاری دیگر از اعلام در این کلام جناب سید یزدی مناقشه می کنیم و می گوییم: دلیل حجیت ظن عام است و اختصاصی به فرائض ندارد و این حجیت در باب نوافل نیز جاری می باشد؛ بنا بر این در صورت حصول ظن به طرف خاصی در نماز نافله باید بر اساس همان عمل نمود. از جمله دلائل حجیت ظن صحیحه صفوان است که امام علیه السلام فرمود «إِنْ كُنْتَ لَا تَدْرِي كَمْ صَلَّيْتَ- وَ لَمْ يَقَعْ وَهْمُكَ عَلَى شَيْ‌ءٍ فَأَعِدِ الصَّلَاةَ»[2] اگر وهم و ظن مصلی به طرف خاصی مایل بود باید به آن عمل نماید، همین معنای حجیت ظن می باشد.
اجمالی نیز که سابقاً گفتیم در این روایت وجود دارد، از جهت اجمال در مفاد روایت در مطلق شک و یا شک مطلق بودن روایت می باشد. اما در باب حجیت ظن هیچ اجمالی در روایت وجود ندارد.
می بینیم که اطلاق این صحیحه هم شامل فرائض و هم نوافل می باشد. روایات متعدد دیگری نیز وجود دارد که آنها نیز مطلقند و شامل نافله نیز می باشند.
مساله چهاردهم، بررسی نوافلی که به صورت خاص و مراد واقع نمی شوند
مسألة 14: النوافل التي لها كيفيّة خاصّة أو سورة مخصوصة أو دعاء مخصوص كصلاة الغفيلة و صلاة ليلة الدفن و صلاة ليلة عيد الفطر إذا اشتغل بها و نسي تلك الكيفية فإن أمكن الرجوع و التدارك رجع و تدارك و إن استلزم زيادة الركن لما عرفت من اغتفارها في النوافل، وإن لم يمكن أعادها لأن الصلاة وإن صحت إلا أنها لا تكون تلك الصلاة المخصوصة[3]
در مثل جایی که مصلی قصد اتیان نماز غفیله می کند و داخل در نماز می شود و بعد از قرائت حمد قرائت آیه شریفه «وَذَاالنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا ...»[4] را فراموش نماید و داخل در رکوع نماز شود باید باز گردد و آیه را قرائت کند و بعد دوباره به رکوع برود؛ چرا که گفتیم زیادی سهوی رکن در نماز های نافله مضر نمی باشد. اما اگر فراموشی آیه تا بعد از رکوع و وارد شدن در سجده رکعت بعد ادامه داشت به صورتی که یک رکعت تماماً بعد از نسیان آیه بجا بیاورد و بعد از آن متذکر نسیان شود، امکان رجوع و تدارک وجود ندارد؛ لذا در صورتی که قصد بجا آوردن نماز غفیله را داشته باشد، باید نماز را اعاده نماید؛ زیرا هر چند از نظر اصل نماز بودن، نماز صحیحی بود لکن نماز غفیله در خارج واقع نشد.
مناقشه سید حکیم در کلام سید ماتن
اما مناقشه ای که از جناب سید حکیم در کلام سید ماتن شده است از آن جهت است که سید فرمود: هرچند غفیله نمی باشد، لکن فی نفسه نمازی صحیح است. اشکال از جهت نیت نماز است زیرا مصلی نیت امتثال امر به نماز غفیله را کرده بود اما آنچه که اتیان شد کما اینکه بیان کردیم نماز غفیله نبود و مصلی نیز نیت چنین نمازی را ننموده بود. لذا ما قٌصِد لم یَقَع و ما وَقَعَ لَم یُقصِد. و با توجه به اینکه نماز نافله هرچند مستحب است، لکن تعبدی می باشد و صحت آن نیازمند نیت است و در فرض ما چنین نیتی نشده. پس جای این سوال باقیست که چگونه می شود نمازی بدون نیت صحیح واقع شود؟
وجه اول پاسخ به اشکال
ایشان خود به این اشکال اینگونه پاسخ داده اند که[5]نیت نماز غفیله بر دو صورت است، گاهی به صورت وحدت مطلوب، یعنی مقید به غفیله بودن می باشد و در صورتی که نماز غفیله نباشد، مصلی دیگر قصدی برای اتیان نماز ندارد. در این صورت نماز باطل است و وجهی برای تصحیح آن وجود ندارد؛ چرا که نیت موجود نیست. اما گاهی نیت غفیله از باب تعدد مطلوب است، یعنی مصلی نیت امتثال نماز دارد و علاوه بر امتثال نماز، نیت کسب ثواب نماز غفیله را نیز دارد. یعنی می خواهد هم جامع نماز را اتیان نماید و هم خصوصیت نماز غفیله مطلوب اوست. در این صورت اگر نماز غفیله اتیان شود، مصلی به همه مطلوبات خویش رسیده؛ اما در صورتی که مثلِ مثال فوق حیثیت نماز غفیله در اتیان آن لحاظ نشود، نماز غفیله واقع نگردیده، لکن نمازی خالی از وصف غفیله بودن، صحیح واقع می گردد؛ چرا که در هر صورت مصلی نیت نسبت به نماز دارد و نماز او با نیت صحیح واقع می گردد.
وجه دیگری در پاسخ به اشکال
اما جناب سید خویی[6]این پاسخ سید حکیم را نپذیرفته و خود در در مقام جواب به اشکال راه حل دیگری را ارائه نموده. ایشان فرموده: بحث تعدد و وحدت مطلوب در این مقام نمی آید؛ چرا که نیت نمازهای متباین مثل نماز ظهر و نماز عصر، ارتباطی به یکدیگر ندارند. اما گاهی نیز نسبت، اعم و اخص است مثلا در بحث ما مطلق نافله حال جنس دارد که شامل اقسامی است، مثل غفیله و نماز جعفر و نماز لیله الدفن و دیگر اقسام که جامع آنها نافله بودن است. لذا در صورتی که انسان صنف خاصی را اراده کند، در همان حال جامع یعنی طبیعت نماز را نیز اراده نموده، بنا بر این نیت، طبیعت در ضمن افراد خاص موجود است و لذا در مثال،بحث نیت نماز غفیله از نیت نافله جدا نمی باشد؛ زیرا همانطور که بیان کردیم نسبت بین آن دو نسبت طبیعت و صنف است.
به بیان دیگر می گوییم: نیت متعلق به طبیعت غفیله شده که در ضمن آن طبیعت نماز نیز موجود است. به همین دلیل است که جناب سید می فرماید: نیت نماز غفیله منفک از نیت اصل نماز نمی باشد. بنا بر این در صورتی که خصوصیت نماز غفیله در خارج محقق نگردد، بالتبع این نماز نیز محقق نمی شود لکن نفس طبیعت در ضمن فرد خالی از این خصوصیت محقق می گردد.
اشکال به بیان سید خویی و بیان مختار
اما اشکالی که به نظر ما در کلام جناب سیدناالاستاد وجود دارد این است که: جامع امکان تحقق در خارج بدون خصوصیت ندارد و هیولا بدون تلبس به صورت خاص در خارج محقق نمی گردد. بنا بر این طبیعت نماز نیز صورتی استعدادی است و برای پیدا کردن وجودی فعلی لازم است به صورت خاصی متلبس شود. لذا می گوییم این مقدار از نیت مفید نمی باشد، چرا که تحقق نماز در خارج با این مقدار از نیت غیر ممکن است.
تصحیح مطلب به نظر ما آن است که، در نیت خطور به ذهن ضرورتی ندارد و تنها نفس داعی برای نیت کفایت می کند. قدما قائل به ضرورت خطور نیت به ذهن بودند اما متاخرین علما، نافی ضرورت آن هستند و داعی را کافی میدانند. به این معنا که اگر انسان شوق به چیزی پیدا کرد، آن را بدون التفات تفصیلی در خارج محقق می کند. در صورت کفایت این مقدار از نیت، اگر از مصلی سوال شود که در صورتی که نماز تو دائر بین بطلان و عدم غفیله بودن باشد، کدام را انتخاب می کنی؟ یقینا خواهد گفت که در صورتی که نماز غفیله باشد که بهتر است اما در غیر این صورت نماز نافله باشد بهتر از باطل بودن آن است. لذا صرف اشتیاق قلبی ولو به صورت ارتکازی و اجمالی و تعلیقی در صحت نماز به صورت نافله کفایت می کند. بنا بر این کلام سید حکیم مبنی بر تعدد مطلوب در این جا وارد و صحیح می باشد. لذا در صورتی که نماز با وصف غفیله بودن واقع نشود، اگر مصلی شوق به نافله بودن نماز داشته باشد از باب تعدد مطلوب نماز او نافله واقع می گردد.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo