< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

93/01/30

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: شک در رکعات نافله / شکوک غیر معتبر/کتاب الصلاة

گفتیم عمده دلیل در محل کلام صحیحه محمد بن مسلم است که به دو طریق صحیح نقل شده.
موضع هفتم، شک در عدد رکعات نماز نافله
السابع: الشك في ركعات النافلة سواء كانت ركعة كصلاة الوتر أو ركعتين كسائر النوافل أو رباعية كصلاة الأعرابي، فيتخيّر عند الشك بين البناء على الأقل أو الأكثر إلّا أن يكون الأكثر مفسداً فيبني على الأقل[1]
جناب سید می فرماید در رکعات نمازهای نافله مصلی مخیر است بین بنا نهادن بر اقل و اکثر مگر صورتی که موجب بطلان نماز باشد.
بررسی روایت محمد بن مسلم در شک در نافله
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ (شیخ طوسی) بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ الاهوازی عَنْ فَضَالَةَ بن ایوب وَ صَفْوَانَ بن یحیی عَنِ الْعَلَاءِ بن رزین عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ السَّهْوِ فِي النَّافِلَةِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْكَ شَيْ‌ءٌ.[2]
سند دیگر روایت شیخ كُلَيْنِيُّ از عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ از مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى از يُونُسَ از الْعَلَاءِ می باشد.
کلمه احدهما در روایت اضمار بحساب نمی آید، چرا که مرجع آن یا امام باقر است و یا امام صادق علیهما السلام. با توجه به سند مذکور روایت در غایت صحت است.
امام در جواب سائل که از شک در نماز نافله سوال کرد، فرمود: چیزی بر تو نیست، به این معنا که تو مخیر هستی بر هر جهت که خواستی بنا گذاری چه اقل باشد و چه اکثر و نماز باطل نیست.
روایت از جهت دلالت نیز واضح الدلاله است؛ چرا که قول امام که فرمود: «لیس علیک شیء» مثل آن است که امام بگوید: «لا باس بذلک»، بنا بر این بخاطر این شک تکلیفی متوجه مصلی نیست و نماز باطل نمی باشد تا لازم باشد آن را اعاده کرد. بنا بر این این روایت علاوه بر اتقان سند، وضوح در دلالت نیز دارد.
نقل دیگری از روایت و وجه بطلان آن
لکن در نقلی بجای کلمه «شیء» در روایت کلمه «سهو» وارد و گفته شده «لیس علیک سهو».بنا بر این معنای روایت اینگونه می شود که«کأنّکَ لم تَشک» یعنی اگر شک بین اقل و اکثر نمودی، مخیر هستی. لکن گفته شده اگر کلمه موجود در روایت «شیء» باشد، دلالت آن اوضح است.
جناب سید خویی می فرماید[3]: این جمله فقط در کتب بعضی از فقها مثل صاحب حدائق و بعضی از علمای بعد از ایشان دیده شده و در رجوع به مصادر حدیث مثل کتاب کافی و وافیِ فیض کاشانی و مرآه العقولِ مجلسی و وسائل چنین لفظی در این روایت یافت نشد.
بررسی وجوه جمع بین صحیحه محمد بن مسلم و صحیحه علاء بن رزین
لکن در این کلام ایشان مناقشه ای وجود دارد و آن این است که در صحیحه علاء بن رزین که به دو طریق صحیح وارد شده بیان شده قال:«سألته عن الرجل يشك في الفجر، قال: يعيد، قلت: المغرب قال: نعم، و الوتر و الجمعة، مِن غير أن أسأله»[4] در این روایت امام فرموده شک در نماز وتر و جمعه نیز مبطل است. اشکال در این است که ما نماز وتری غیر از نافله شب نداریم که آن نماز هم مستحب و نافله می باشد، لذا امام بسبب شک حکم به بطلان این نماز نافله ای کرده.
به نظرما: مقتضای جمع بین صحیحه محمد بن مسلم و این صحیحه تخصیص صحیحه محمد بن مسلم است به وسیله این روایت؛ زیرا صحیحه ابن مسلم عام است و شامل همه نمازهای نافله می باشد، اما این صحیحه اختصاص به نماز وتر از میان همه نوافل دارد.
بیان صاحب وسائل[5]: در جمع بین این دو روایت قائل به حمل روایت بر استحباب شده یعنی فرموده: آنجا که روایت دلالت بر اعاده نماز مستحبی دارد حمل بر استحباب می گردد. زیرا نماز وتر از نماز های مستحبی است و صحیحه محمد بن مسلم دلالت بر عدم اعتبار شک در نماز های مستحبی دارد، لذا می گوییم: اعاده نماز وتر بدلیل وجود صحیحه علاء مستحب می باشد. جناب سید خویی در اشکال به این وجه جمع فرموده: «و هو کما تری» یعنی اشکالات متعددی در این وجه حمل وجود دارد.
اشکال اول، وحدت سیاق اجازه این جمع را نمی دهد؛ زیرا امام علیه السلام نماز وتر را عطف بر نماز هایی کرده که اعاده در آنها واجب است. لذا همانطور که شک در نماز صبح و نماز مغرب موجب لزوم اعاده است، شک در نماز وتر نیز به موجب وحدت سیاق موجب لزوم اعاده می باشد. لذا نمی توان گفت اعاده در این نماز مستحب است.
اشکال دوم، اگر این مساله تامل شود می فهمیم که حمل بر استحباب در این موارد غیر ممکن است؛ زیرا وجوب اعاده وجوبی تکلیفی نیست بلکه ارشاد به بطلان می باشد. در توضیح بیشتر می گوییم: هرگاه امر به اعاده در جایی آمد، امری ارشادی است و امر تکلیفی به اعاده غیر معقول است زیرا، اگر عمل به صورت صحیح اتیان شود،اعاده معنا ندارد، در صورتی نیز که عمل باطل باشد، وجوب آن با همان تکلیف اول ثابت می گردد و نیازی به تکلیف جدید نیست. بنا بر این امر به اعاده دائما ارشاد به بطلان می باشد.
وجه جمع دیگر، ضعیف تر از آنچه بیان شد، حمل روایت است بر صورتی که وتر بواسطه عارضی مثل نذر واجب شده باشد. یعنی مادامی که وتر نماز مستحبی باشد حکم آن از صحیحه مسلم استفاده می شود که حکم آن عدم وجوب اعاده می باشد، اما در صورتی که بواسطه عارضی چون نذر و قسم و عهد نماز وتر بر انسان واجب گردد مرجع حکم صحیحه بن رزین خواهد بود. وجه ضعف این جمع این است که:
اشکال اول: ظاهر از کلام امام حال عادی نماز وتر است و حمل آن بر حال وجوب بدون قرینه ممکن نیست
اشکال دوم: در این وجه جمع، حکم اختصاص به نماز وتر ندارد و همه نمازهای مستحبی که با عارضی واجب می شوند همین حکم را خواهند داشت و وجهی برای اختصاص نماز وتر در بیان امام علیه السلام وجود ندارد.
بیان صاحب حدائق[6]: محمل دیگری که صاحب حدائق ذکر نموده اند، ایشان فرموده: مراد از وتر در روایات گاهی مجموع نمازهای شفع و وتر است یعنی سه رکعت، بنا بر همین نکته ممکن است مراد همین استعمال باشد. در این حال اگر مصلی بین دو و سه در مجموع دو نماز شک کند، معنایش این است که مصلی می داند که نماز شفع را اتیان نموده لکن نمی داند داخل در نماز وتر شده یا خیر؟ زیرا در صورتی که دو رکعت خوانده باشد، نماز وتر را اتیان ننموده، اگر سه رکع نماز هم خوانده باشد داخل در وتر شده. در این حال او نمی داند نماز وتر را شروع نموده یا خیر؛ در این صورت شک او شک در اصل وجود نماز وتر است که این شک قطعا محکوم به بطلان خواهد بود.
در توضیح کلام صاحب حدائق می گوییم: شکی که انسان نباید به آن اعتنا کند، شک در نمازی است که در آن حاضر است، اما صورتی که انسان اصلا علم به حضور در نماز را ندارد، شک در آن نیز معنا ندارد و آن نماز قطعا باطل خواهد بود.
اشکال: البته جناب محقق خویی در اشکال به این وجه نیز فرموده اند[7]: این وجه حمل غیر صحیح است؛ چرا که امام علیه السلام فرمود: یعید؛ و معنای ظاهر از کلمه یعید آن است که مصلی می داند مشغول به آن نماز بوده زیرا اعاده فرع بر شروع نماز است. اما صاحب حدائق شک را در شروع نماز برده به این صورت که مصلی شک دارد که نماز را شروع کرده یا خیر. لذا محملی که صاحب حدائق بیان کرده نیز مناسب ظهور کلام امام نمی باشد.
در نهایت می گوییم به نظر ما همان وجه جمعی که ما بیان کردیم احسن است. یعنی قاعده عدم اعتنا به نوافل را با خصوص وتر تخصیص بزنیم و نماز وتر را از تحت اطلاق عدم اعتنا به شک در نوافل خارج نماییم. حد اقل مطلبی که می توان بیان کرد رعایت احتیاط واجب در این مورد می باشد.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo