درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
92/12/26
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: عدم وجوب سجده سهو در صورت شک در تحقق موجب/موجبات سجده سهو و
کیفیت و احکام آن /کتاب الصلاة
جمع بندی کلام جلسه گذشته: مرحوم سیدنا الاستاد می فرماید: سجده سهو، در موانع با نماز مشترک است، اما در شرایط چنین نمی باشد. یعنی در اینکه سجده سهو نیز مانند نماز نباید مبتلی به موانع و منافیات با نماز گردد با نماز مشترک است. مستند ایشان در این قول روایتی است که در مورد لزوم عدم تکلم قبل از سجده وارد شده، و از آنجا تکلم مصداقی از مصادیق منافیات است، این مطلب را استنباط نموده که مراد، ترک جمیع اعمال منافی می باشد.
به نظر ما نیز این کلام صحیح است لکن ما می گوییم: علاوه بر این روایت، روایت دیگری نیز وارد شده که می فرماید: بعد از سلام نماز باید سجده سهو را در همان حالت نشستن بجا آورد، یعنی نباید هیئت نماز بهم بخورد و مصلی بر همان حالت نماز باقی باشد. مراد امام علیه السلام از جلوس، همان نشستن زمان سلام نماز است که از شروط نماز مثل استقبال قبله و عدم حرکت و نشستن در مصلی می باشد. لذا به نظر ما این مورد را از باب مصداق ذکر نموده و این امکان مهیا می شود که ما از این مصادیق به شروط نماز تعدی نماییم و بگوییم: همانطور که مرحوم سید خویی از آن روایت استفاده نمود و فرمود سجده سهو با نماز در لزوم ترک منافیات مشترک است، ما نیز بگوییم: سجده سهو در شروط نیز با نماز مشترک است. نهایت چیزی که می توان گفت این است که بنا بر احتیاط رعایت شرایط نیز لازم باشد.
مساله هشتم، عدم وجوب سجده سهو در صورت شک در تحقق موجب
مسألة 8: لو شكّ في تحقّق موجبه و عدمه لم يجب عليه[1]
در صورتی که مصلی در چیزی که بواسطه آن سجده سهو واجب می شود شک نماید مثلا شک کند که سجده یا تشهدی را فراموش نموده یا خیر، چیزی بر وی واجب نمی گردد.
دلیل این قول اولا اصاله البرائه می باشد، چرا که این شک، شک در تکلیف جدید است؛ یعنی مصلی شک می کند که تکلیف الزامی جدیدی لازم شد یا خیر؟
اما در این جا ممکن است بتوان اصلی حاکم بر اصالت البرائه تصویر نمود. زیرا موجب سجده سهو، امری حادث و مسبوق به عدم می باشد و بنا بر استصحاب عدم، حکم به عدم وجود آن در خارج می شود. زیرا اصل در هر حادث مسبوق به عدمی، عدم بقای آن می باشد.
بررسی لزوم اتیان سجده سهو در صورت شک در زیاده و نقیصه
نعم لو شكّ في الزيادة أو النقيصة فالأحوط إتيانه كما مرّ
اما اگر شک در زیادی و نقیصه باشد، احتیاط اتیان آن است. به نظر مرحوم سید یزدی در هر زیادی و نقیصه ای در نماز لازم است سجده سهو اتیان شود. بعد از این حکم، ایشان به شک در زیادی و نقیصه تعدی نموده اند و فرموده اند در صورت شک در زیادی و نقص بنا بر احتیاط، اتیان سجده سهو لازم می باشد. بر این مطلب چند روایت معتبر و صحیح وجود دارد که سید به آنها تمسک نموده. مضمون این دسته از روایت این است که در هرجا که شک در وقوع زیادی یا نقیصه ای در نماز بوجود آمد هر چند آن شک به صورت شبهه بدویه باشد باید سجده سهو اتیان شود.
لکن سید خویی دلالت این روایات را بر لزوم سجده سهو در شبهه بدویه انکار نموده و آنها را به صورت شبهه در علم اجمالی ارجاع داده است.[2] یعنی در جایی که روایت فرموده: (شککت زاد ام نقص) را به صورت علم به وقوع زیادی یا نقصان در نماز ارجاع داده یعنی مصلی می داند یکی از زیادی یا نقص در نماز او بوجود آمده و لذا سجده سهو بر او لازم شده.
به نظر ما کلام سید یزدی به ذهن عرفی نزدیکتر می باشد. زیرا در صورت قائل شدن به دلالت روایات بر علم اجمالی باید روایات را بر مورد نادر حمل نمود. چرا که ممکن است که بگوییم: «مصلی نمی داند در نمازش زیادی یا نقصی رخ داده یا خیر». اما اگر بخواهیم بگوییم: «یقیناً یا زیادی یا نقص در نماز بوجود آمده» بسیار بعید و نادر خواهد بود و معمولا این مورد در خارج محقق نمی گردد. اما گفتیم در صورت علم به وجود زیاده و نقیصه در نماز، مستحب است که مصلی بعد از نماز خود، سجده سهو بجا آورد. زیرا در مقابل این روایات، معارضی دال بر عدم وجوب سجده سهو وجود داشت.
مساله نهم، لزوم بجا آوردن سجده سهو در صورت شک در اتیان آن
مسألة 9: لو شكّ في إتيانه بعد العلم بوجوبه وجب[3]
در صورتی که انسان علم به تحقق موجبِ سجده سهو پیدا کند، لکن در اتیان و امتثال سجده سهو شک داشته باشد، بنا بر قاعده اشتغال لازم است سجده سهو را اتیان نماید.
بررسی لزوم اتیان سجده سهو در صورت شک در اتیان آن بعد از وقت نماز
و إن طالت المدّة، نعم لا يبعد البناء على إتيانه بعد خروج وقت الصلاة و إن كان الأحوط عدم تركه خارج الوقت أيضاً.
مرحوم سید یزدی می فرماید: اگر شک بعد از خروج وقت نماز حادث گردد، بعید نیست بنا بر امتثال سجده گذاشت شود و در این صورت اتیان مجدد سجده سهو واجب نباشد. دلیل این حکم قاعده حیلوله می باشد؛ یعنی هرگاه واجبی موقت باشد و بعد از وقت شک در اتیان مامور به بوجود آید؛ وقت، حائل شده و نباید در این صورت به شک اعتنا نمود. این حکم مبنی بر این است که سجده سهو از اجزاء نماز باشد.
اما بنا بر استقلال در وجوب سجده سهو نسبت به نماز، نتیجه عدم جریان قاعده حیلوله می باشد. چرا که این قاعده تنها ناظر به نماز و اجزاء آن است و نسبت به سایر واجبات این قاعده جاری نمی باشد. بنا بر این باید سجده سهو را بعد از وقت ولو بعد از گذشت ایام و ترک عمدی آن اتیان نمود.
مرحوم سید خویی در این مورد نکته دیگری را بیان نموده اند.[4]ایشان فرموده: بنا بر آنچه که در روایات آمده، سجده سهو باید در حال جلوسِ بعد از نماز و قبل از تکلم اتیان گردد. و بنا بر این روایات، برای سجده سهو محل خاصی معین شده و در صورت شک بعد از آن محل، یعنی بعد از تکلم و خروج از جلوس صلاتی، قاعده تجاوز جاری خواهد بود.
به نظر ما نیز کلام سیدناالاستاد صحیح و وجیه می باشد و ما نیز این کلام ایشان را می پذیریم. البته این قول ایشان بنا بر وحدت مطلوب است اما در صورت قول به تعدد مطلوب یعنی هم مطلوب بودن فوریت اتیان و هم مطلوبیت اتیان، در صورت ترک سجده بعد از نماز و بهم خوردن هیئت صلاتی ولو عمدا لازم است مصلی به شک خود اعتنا و سجده سهو را اتیان نماید. لذا در صورت تعدد مطلوب قاعده تجاوز و بدلیل استقلال سجده از نماز قاعده حیلوله جاری نمی گردد و لازم است به قاعده اشتغال عمل نماید.
مساله دهم، شک در وجود موجب بعد از اعتقاد به وجود
مسألة 10: لو اعتقد وجود الموجب ثمّ بعد السلام شكّ فيه لم يجب عليه[5]
اگر مصلی ابتدائا اعتقاد به وجود موجب سجده سهو داشت اما بعد از فراغ از نماز در وجود آن شک نمود باید حال فعلی خود را میزان قرار دهد. یعنی اگر بعد از نماز شک کند و شک او شک ساری باشد اگر قائل به جریان قاعده یقین باشیم باید به یقین سابق عمل نماید. اما از آنجا که ما قائل به جریان قاعده یقین در شک ساری نمی باشیم دلیلی بر عمل بر طبق یقین سابق نخواهیم داشت و باید به شک فعلی را میزان قرار داده و به اصالت البرائه عمل نماییم.
مساله یازدهم، لزوم بنا نهادن بر اقل در صورت شک در اقل و اکثر موجب
مسألة 11: لو علم بوجود الموجب و شكّ في الأقلّ و الأكثر بنى على الأقلّ[6]
در صورتی که مکلف علم به اصل واجب و شک در اقل و اکثر آن داشته باشد. علم اجمالی او منحل به علم تفصیلی و شبهه بدویه می گردد و باید در زائد اصالت البرائه جاری نماید.
جمع بندی کلام جلسه گذشته: مرحوم سیدنا الاستاد می فرماید: سجده سهو، در موانع با نماز مشترک است، اما در شرایط چنین نمی باشد. یعنی در اینکه سجده سهو نیز مانند نماز نباید مبتلی به موانع و منافیات با نماز گردد با نماز مشترک است. مستند ایشان در این قول روایتی است که در مورد لزوم عدم تکلم قبل از سجده وارد شده، و از آنجا تکلم مصداقی از مصادیق منافیات است، این مطلب را استنباط نموده که مراد، ترک جمیع اعمال منافی می باشد.
به نظر ما نیز این کلام صحیح است لکن ما می گوییم: علاوه بر این روایت، روایت دیگری نیز وارد شده که می فرماید: بعد از سلام نماز باید سجده سهو را در همان حالت نشستن بجا آورد، یعنی نباید هیئت نماز بهم بخورد و مصلی بر همان حالت نماز باقی باشد. مراد امام علیه السلام از جلوس، همان نشستن زمان سلام نماز است که از شروط نماز مثل استقبال قبله و عدم حرکت و نشستن در مصلی می باشد. لذا به نظر ما این مورد را از باب مصداق ذکر نموده و این امکان مهیا می شود که ما از این مصادیق به شروط نماز تعدی نماییم و بگوییم: همانطور که مرحوم سید خویی از آن روایت استفاده نمود و فرمود سجده سهو با نماز در لزوم ترک منافیات مشترک است، ما نیز بگوییم: سجده سهو در شروط نیز با نماز مشترک است. نهایت چیزی که می توان گفت این است که بنا بر احتیاط رعایت شرایط نیز لازم باشد.
مساله هشتم، عدم وجوب سجده سهو در صورت شک در تحقق موجب
مسألة 8: لو شكّ في تحقّق موجبه و عدمه لم يجب عليه[1]
در صورتی که مصلی در چیزی که بواسطه آن سجده سهو واجب می شود شک نماید مثلا شک کند که سجده یا تشهدی را فراموش نموده یا خیر، چیزی بر وی واجب نمی گردد.
دلیل این قول اولا اصاله البرائه می باشد، چرا که این شک، شک در تکلیف جدید است؛ یعنی مصلی شک می کند که تکلیف الزامی جدیدی لازم شد یا خیر؟
اما در این جا ممکن است بتوان اصلی حاکم بر اصالت البرائه تصویر نمود. زیرا موجب سجده سهو، امری حادث و مسبوق به عدم می باشد و بنا بر استصحاب عدم، حکم به عدم وجود آن در خارج می شود. زیرا اصل در هر حادث مسبوق به عدمی، عدم بقای آن می باشد.
بررسی لزوم اتیان سجده سهو در صورت شک در زیاده و نقیصه
نعم لو شكّ في الزيادة أو النقيصة فالأحوط إتيانه كما مرّ
اما اگر شک در زیادی و نقیصه باشد، احتیاط اتیان آن است. به نظر مرحوم سید یزدی در هر زیادی و نقیصه ای در نماز لازم است سجده سهو اتیان شود. بعد از این حکم، ایشان به شک در زیادی و نقیصه تعدی نموده اند و فرموده اند در صورت شک در زیادی و نقص بنا بر احتیاط، اتیان سجده سهو لازم می باشد. بر این مطلب چند روایت معتبر و صحیح وجود دارد که سید به آنها تمسک نموده. مضمون این دسته از روایت این است که در هرجا که شک در وقوع زیادی یا نقیصه ای در نماز بوجود آمد هر چند آن شک به صورت شبهه بدویه باشد باید سجده سهو اتیان شود.
لکن سید خویی دلالت این روایات را بر لزوم سجده سهو در شبهه بدویه انکار نموده و آنها را به صورت شبهه در علم اجمالی ارجاع داده است.[2] یعنی در جایی که روایت فرموده: (شککت زاد ام نقص) را به صورت علم به وقوع زیادی یا نقصان در نماز ارجاع داده یعنی مصلی می داند یکی از زیادی یا نقص در نماز او بوجود آمده و لذا سجده سهو بر او لازم شده.
به نظر ما کلام سید یزدی به ذهن عرفی نزدیکتر می باشد. زیرا در صورت قائل شدن به دلالت روایات بر علم اجمالی باید روایات را بر مورد نادر حمل نمود. چرا که ممکن است که بگوییم: «مصلی نمی داند در نمازش زیادی یا نقصی رخ داده یا خیر». اما اگر بخواهیم بگوییم: «یقیناً یا زیادی یا نقص در نماز بوجود آمده» بسیار بعید و نادر خواهد بود و معمولا این مورد در خارج محقق نمی گردد. اما گفتیم در صورت علم به وجود زیاده و نقیصه در نماز، مستحب است که مصلی بعد از نماز خود، سجده سهو بجا آورد. زیرا در مقابل این روایات، معارضی دال بر عدم وجوب سجده سهو وجود داشت.
مساله نهم، لزوم بجا آوردن سجده سهو در صورت شک در اتیان آن
مسألة 9: لو شكّ في إتيانه بعد العلم بوجوبه وجب[3]
در صورتی که انسان علم به تحقق موجبِ سجده سهو پیدا کند، لکن در اتیان و امتثال سجده سهو شک داشته باشد، بنا بر قاعده اشتغال لازم است سجده سهو را اتیان نماید.
بررسی لزوم اتیان سجده سهو در صورت شک در اتیان آن بعد از وقت نماز
و إن طالت المدّة، نعم لا يبعد البناء على إتيانه بعد خروج وقت الصلاة و إن كان الأحوط عدم تركه خارج الوقت أيضاً.
مرحوم سید یزدی می فرماید: اگر شک بعد از خروج وقت نماز حادث گردد، بعید نیست بنا بر امتثال سجده گذاشت شود و در این صورت اتیان مجدد سجده سهو واجب نباشد. دلیل این حکم قاعده حیلوله می باشد؛ یعنی هرگاه واجبی موقت باشد و بعد از وقت شک در اتیان مامور به بوجود آید؛ وقت، حائل شده و نباید در این صورت به شک اعتنا نمود. این حکم مبنی بر این است که سجده سهو از اجزاء نماز باشد.
اما بنا بر استقلال در وجوب سجده سهو نسبت به نماز، نتیجه عدم جریان قاعده حیلوله می باشد. چرا که این قاعده تنها ناظر به نماز و اجزاء آن است و نسبت به سایر واجبات این قاعده جاری نمی باشد. بنا بر این باید سجده سهو را بعد از وقت ولو بعد از گذشت ایام و ترک عمدی آن اتیان نمود.
مرحوم سید خویی در این مورد نکته دیگری را بیان نموده اند.[4]ایشان فرموده: بنا بر آنچه که در روایات آمده، سجده سهو باید در حال جلوسِ بعد از نماز و قبل از تکلم اتیان گردد. و بنا بر این روایات، برای سجده سهو محل خاصی معین شده و در صورت شک بعد از آن محل، یعنی بعد از تکلم و خروج از جلوس صلاتی، قاعده تجاوز جاری خواهد بود.
به نظر ما نیز کلام سیدناالاستاد صحیح و وجیه می باشد و ما نیز این کلام ایشان را می پذیریم. البته این قول ایشان بنا بر وحدت مطلوب است اما در صورت قول به تعدد مطلوب یعنی هم مطلوب بودن فوریت اتیان و هم مطلوبیت اتیان، در صورت ترک سجده بعد از نماز و بهم خوردن هیئت صلاتی ولو عمدا لازم است مصلی به شک خود اعتنا و سجده سهو را اتیان نماید. لذا در صورت تعدد مطلوب قاعده تجاوز و بدلیل استقلال سجده از نماز قاعده حیلوله جاری نمی گردد و لازم است به قاعده اشتغال عمل نماید.
مساله دهم، شک در وجود موجب بعد از اعتقاد به وجود
مسألة 10: لو اعتقد وجود الموجب ثمّ بعد السلام شكّ فيه لم يجب عليه[5]
اگر مصلی ابتدائا اعتقاد به وجود موجب سجده سهو داشت اما بعد از فراغ از نماز در وجود آن شک نمود باید حال فعلی خود را میزان قرار دهد. یعنی اگر بعد از نماز شک کند و شک او شک ساری باشد اگر قائل به جریان قاعده یقین باشیم باید به یقین سابق عمل نماید. اما از آنجا که ما قائل به جریان قاعده یقین در شک ساری نمی باشیم دلیلی بر عمل بر طبق یقین سابق نخواهیم داشت و باید به شک فعلی را میزان قرار داده و به اصالت البرائه عمل نماییم.
مساله یازدهم، لزوم بنا نهادن بر اقل در صورت شک در اقل و اکثر موجب
مسألة 11: لو علم بوجود الموجب و شكّ في الأقلّ و الأكثر بنى على الأقلّ[6]
در صورتی که مکلف علم به اصل واجب و شک در اقل و اکثر آن داشته باشد. علم اجمالی او منحل به علم تفصیلی و شبهه بدویه می گردد و باید در زائد اصالت البرائه جاری نماید.
