< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

92/12/19

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کیفیت سجده سهو /موجبات سجده سهو و کیفیت و احکام آن /کتاب الصلاة

عدم وجوب اعاده نماز در صورت ترک سجده سهو
و لا يجب إعادة الصلاة، بل لو تركه أصلًا لم تبطل على الأقوى[1]
بنا بر آنکه سجده سهو، واجبی مستقل از نماز است، در صورت ترک آن، مکلف عصیان نموده لکن موجب بطلان نماز نمی گردد. اما اگر سجده سهو را واجبی غیری و از شروط صحت نماز مثل طهارت یا از قبیل اجزاء مثل قرائت می دانستیم، ترک آن موجب بطلان نماز می شد.
اصل و ظاهر در هر واجبی این است که نفسی باشد لکن در بعضی از موارد باید از این ظهور دست برداشت، مثل آنجا که چیزی دخیل در ماهیت چیز دیگری باشد مثل اجزاء شیئی که دخیل در ماهیت آن شیء می باشند؛ لذا اگر گفته شود اقرأ فی صلاتک یا آنکه گفته شود اسجد فی صلاتک یا ارکع فی صلاتک می فهمیم که این موارد از مقومات نمازند و ظهور در جزئیت دارند . لذا می گویند: ظهور امر از نفسیّت تبدیل میشود به غیریّت و ارشاد به جزئیّت. بنا بر این اگر چیزی نه از قبیل اجزاء و نه از قبیل شرائط بود بلکه تنها باید آن را مثلا بعد از نماز اتیان نمود مثل سجده سهو، امر آن باقی بر ظهور اولیه آن یعنی وجوب نفسی آن خواهد ماند؛ هرچند از قبیل کفاره باشد داخل در ماهیت عمل نخواهد بود. و بعد از اثبات نفسی بودن آن به این نتیجه می رسیم که ترک آن موجب بطلان نماز نخواهد بود.
استدلال بر مبطلیت ترک سجده سهو و پاسخ به آن
لکن در این میان روایتی وجود دارد که شاید بتوان بوسیله آن بر خلاف آنچه بیان شد استدلال نمود.
موثّقة عمّار: «عن رجل صلّى ثلاث ركعات و هو يظنّ أنّها أربع فلمّا سلّم ذكر أنّها ثلاث، قال: يبني على صلاته متى ما ذكر، و يصلّي ركعة و يتشهّد و يسلّم و يسجد سجدتي السهو و قد جازت صلاته»[2] روایت در مورد شخصی است که در رکعت سوم نماز به تخیل رکعت چهارم سلام داده. امام علیه السلام فرموده نماز را ادامه بده و یک رکعت اضافه کن بعد از آن تشهد و سلام بده و سجده سهو بجا آور. بعد از آن امام علیه السلام فرموده نمازت تمام خواهد شد. در این روایت انصافا نحو دلالتی بر جزئیت و دخالت رکعت و سجده سهو در تمامیت نماز وجود دارد؛ زیرا بعد از اتیان رکعت و سجده سهو امام فرموده نماز تمام است.
اما سیدنا الاستاد تمامیت دلالت این روایت را بر جزئیت سجده نپذیرفته و فرموده: این روایت تنها اشعار بر جزئیت دارد که کفایت نمی کند.[3] ممکن است ایشان تمام بودن نماز را به اتیان رکعت مستند دانسته باشد و دخالت سجده را غیر موثر بداند. زیرا ایشان فرض کرده که نماز سه رکعت و ناقص بوده و بعد از اتیان رکعت چهارم نماز تمام شده و سجده سهو از باب وجوب فوری آن ذکر شده. لذا سجده سهو، دخلی در نماز نداشته و وجوب آن در روایت تنها مشعر به این معناست و نه دال بر آن.
لذا ما می بینیم که حکمتی که برای سجده سهو ذکر شده، چیزی غیر از آن حکمتی است که برای نماز وجود دارد. حکمت وجوب نماز، ذکر الله است و نهی از فحشا و منکر اما در مورد سجده سهو گفته شده: سهو از شیطان است و باید بوسیله سجده سهو بینی شیطان را به خاک مالید. بنا بر این سجده سهو نه برای اتمام نماز بلکه برای ارغام انف شیطان واجب گشته است.
در نهایت می گوییم: وجوه عدیده ای برای نفسی دانستن سجده سهو وجود دارد و تنها بوسیله اشعار این روایت بر جزئیت آن نمی توان آن را واجبی غیری دانست. لذا آنچه مشهور بین علماست مبنی بر نفسی بودن وجوب سجده سهو، صحیح می باشد و اخلال عمدی در آن موجب اخلال در نماز نمی گردد. چه رسد به اخلال سهوی در سجده سهو.
اگر به این ادله اکتفا شود، حکم همان است که بیان شد. لکن درست این است که ما می توانیم با عمل به احتیاط به اشعار در روایت نیز عمل کرده باشیم. استحباب و وجوب این احتیاط نیز به مقدار تاثیریست که از این روایت مستفاد است.
مساله هفتم، کیفیت سجده سهو
مسألة 7: كيفيته أن ينوي و يضع جبهته على الأرض أو غيرها ممّا يصحّ السجود عليه[4]
اولین بحث در کیفیت سجده سهو نیت آن است. نیت نیز خود به دو معناست اول: تعیین یعنی این سجده، سجده شکر و سجده تلاوت نمی باشد و سجده سهو است دوم: قربت، زیرا سجده سهو از واجبات عبادیست و اتیان هر واجب عبادی متوقف بر نیت قربت و قصد امتثال امر می باشد.
بحث دیگر وضع پیشانی بر زمین و آنچه سجده بر آن صحیح است می باشد. مثل آنچه از زمین می روید. یعنی هر چه که زمین باشد یا آنچه از زمین می روید و خوراکی و پوشاکی نمی باشد سجده بر آن صحیح است. زیرا معنای سجده وضع پیشانی و جبهه بر زمین است که در غیر این صورت ماهیت سجده محقق نخواهد شد. از این نکته معلوم می شود قرار دادن مساجد سبعه غیر از پیشانی بر زمین واجب نمی باشد. یعنی کفین و دو زانو و دو انگشت شصت پا لازم نیست بر زمین قرارد داده شوند. چرا که اجماع تنها بر قرار دادن آنها در سجده نماز قائم شده است.
ذکر سجده سهو و منشاء اختلاف در آن
و يقول: «بسم اللّٰه و باللّٰه و صلّى اللّٰه على محمّد و آله»، أو يقول: «بسم اللّٰه و باللّٰه، اللّٰهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد» أو يقول: «بسم اللّٰه و باللّٰه السلام عليك أيُّها النبيّ و رحمة اللّٰه و بركاته»
جناب سیدنا الاستاد در این مساله احتیاط نموده است و فرموده: احتیاط اقتصار به آخرین صیغه مذکور در مساله می باشد[5] یعنی «بسم اللّٰه و باللّٰه السلام عليك أيُّها النبيّ و رحمة اللّٰه و بركاته» علت این احتیاط اختلاف نسخ کتب حدیث است که در بعضی صیغه «بسم اللّٰه و باللّٰه، اللّٰهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد» ذکر شده در بعضی دیگر صیغه «بسم اللّٰه و باللّٰه و صلّى اللّٰه على محمّد و آله» آمده و اختلاف نسخ از قبیل تعارض روایات نیست زیرا روایتی که از معصوم علیه السلام نقل شده واحد است لذا این اختلاف باعث اختلاف حجت و لا حجت می باشد. بنا بر این لازم است احتیاط شود. احتیاط نیز به آن است که یا هر دو صیغه ترک شوند و یا آنکه بین دو صیغه جمع نمود. لذا به نظر ما جای این سوال باقیست که چرا جناب سید خویی برای احتیاط، جمع بین دو صیغه ننموده و تنها راه ترک هر دو صیغه را برگزیده است. ایشان می توانسته راه جمع را نیز انتخاب نماید و بگوید احتیاط در جمع است یعنی گفته شود« بسم الله و بالله اللهم صل علی محمد و آل محمد و صل الله علی محمد و آل محمد».
مرحوم سید ماتن فرموده: در ذکر صیغه مصلی مختار است بین سه صیغه که در بالا ذکر شد. اما به نظر ما قول به اختیار مکلف در انتخاب صیغه مقداری مشکل است زیرا در صحیحه حلبی چنین آمده که ذکر سجده یک بار از امام با صیغه صلوات بر محمد و آل محمد شنیده شده و بار دیگر با صیغه تسلیم یعنی «السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته» شنیده شد لکن صغیه ای را که امام علیه السلام بیان کردند واحد بود و این ماجرا باعث اختلاف نسخ گردید.
البته باید به این نکته توجه داشت که امام خود، سجده سهو بجا نیاورده بودند چرا که سهو و نسیان در امام معصوم وجود ندارد بلکه ذکر سجده را برای دیگران بیان می کردند.
در کتاب کافی ذکر سجده سهو با صلوات آمده است اما در کتاب فقیه شیخ صدوق و تهذیب شیخ طوسی به صورت «وصل الله علی محمد وآل محمد» آمده. با توجه به وحدت روایت و اختلاف نسخ علم اجمالی به صدور یکی از این دو صیغه از امام وجود دارد. اما چون علم تفصیلی به صدور صیغه خاص نداریم نمی توان حکم به تخییر بین دو صورت و اکتفا به یکی از آن دو صیغه نمود. بنا بر این احتیاط در جمع بین دو صیغه مروی در کافی و فقیه است.
خلاصه مطلب اینکه: روایتی که در آن صیغه «السلام علیک ایها النبی و رحمه الله وبرکاته» آمده روایتی مستقل است و می توان به این روایت نیز به استقلال عمل نمود. اما در صورت عمل به روایتی که در آن صلوات آمده باید جمع بین دو صیغه نمود. اما آنچه سید فرموده یعنی تخییر بین سه صیغه، مجاز نمی باشد. زیرا حلبی تنها دو روایت دارد نه سه روایت که یکی از آن دو از حیث نسخه متعدد است نه از حیث روایت.
مرحوم سید یزدی در کتاب عروه نسخه روایت را تبدیل به صیغه دیگری نموده و در بیان ذکر صیغه فرموده: «بسم الله و بالله و صل الله علی محمد و آله». آنچه که در کتب حدیث وارد شده ذکر« بسم الله و بالله و صل الله علی محمد و آل محمد می باشد» یعنی ذکر سجده با اسم ظاهر آمده و نه با ضمیر. البته احتمالاً این اشتباه سهو قلمی بوده که از ایشان سرزده و منشاء دیگری ندارد.
بررسی قول دیگری در ذکر سجده
بحث دیگری که مرحوم خویی مطرح[6] نموده اند این است که بعضی از اعلام فرموده اند: لازم نیست که حتما ذکری در سجده بیان شود بلکه تنها لازم است سجده انجام شود و پیشانی بر زمین قرار داده شود. ظاهراً استدلال قائلین این قول به اطلاق بعض روایات می باشد مثل صحيحة عبد اللّه بن سنان: «إذا كنت لا تدري أربعاً صلّيت أم خمساً فاسجد سجدتي السهو بعد تسليمك، ثمّ سلّم بعدهما»[7] و بنا بر آنکه عنوان سجده به نفس وضع جبهه صادق است و آنکه ذکر از مقومات سجده نمی باشد و دخیل در عنوان سجده نمی باشد، این اعلام تمسک به اطلاق نموده و فرموده اند ذکر سجده واجب نمی باشد.
خلاصه استدلال به این صورت است که تمسک به اطلاق روایت می کنیم اما اگر فرض کنیم که روایت در این جهت در مقام بیان نیست شک در وجوب ذکر بوجود می آید که باید به اصالت البرائه مراجعه شود.
اما در جواب این استدلال، سیدنا الاستاد به دسته دیگری از روایات مثل صحیحه حلبی که ظاهر در اعتبار ذکر است اشاره نموده و فرموده این استدلال تمام نمی باشد.
عن الحلبي عن أبي عبد اللّٰه (عليه السلام) «أنّه قال: تقول في سجدتي السهو: بسم اللّٰه و باللّٰه، اللّٰهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد. قال: و سمعته مرّة أُخرى يقول: بسم اللّٰه و باللّٰه، السلام عليك أيّها النبيّ و رحمة اللّٰه و بركاته»[8]
از باب حمل مطلق بر مقید باید روایات مطلق را حمل بر صحیحه حلبی نماییم و بنا بر این حمل وجوب ذکر محرز خواهد شد. کیفیت ذکر را نیز پیشتر توضیح دادیم.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo