< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

92/12/18

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: معلوم شدن اشتباه در علت سجده سهو بعد از آن /موجبات سجده سهو و کیفیت و احکام آن /کتاب الصلاة

مساله پنجم، معلوم شدن اشتباه در علت سجده سهو بعد از آن
مسألة 5: لو سجد للكلام فبان أنّ الموجب غيره فان كان على وجه التقييد وجبت الإعادة و إن كان من باب الاشتباه في التطبيق أجزأ[1]
اگر مصلی به نیت تکلم زائد سجده سهو بجا آورد و بعد از آن معلوم شود موجب سجده سهو چیزی غیر از تکلم مثلاً سلام زائد بوده لازم است سجده سهو را اعاده نماید. اما اگر از باب اشتباه در تطبیق چنین نیتی نموده، اعاده لازم نیست.
اما مرحوم سیدنا الاستاد در اشکال به این کلام می فرماید: در امثال این مقام تقیید اثری ندارد. ایشان بین موارد مختلف تفصیل قائل شده اند.
در توضیح کلام ایشان می گوییم: مورد اگر از مواردی باشد که در آن، حصص متعدد باشند به صورتی که امری به حصه خاصی از نماز و امر دیگری به حصه دیگری تعلق بگیرد، ما دو امر و برای هر امری مامور به علی حده داریم. مثل نماز ظهر و نماز عصر که هر کدام امر جداگانه ای دارند و اگر مصلی قصد امتثال امر نماز ظهر را داشته باشد در حالی که مامور به که بر ذمه اوست نماز عصر باشد یا عکس این صورت امکان قصد تقیید وجود دارد؛ یعنی اگر مصلی نماز را مقید به این قصد بجا آورد، آنچه که ماموربه بوده چیز دیگری است و او در این حال امتثال امر ننموده.
اما در صورتی که این چنین نباشد و امر به نفس طبیعت تعلق گرفته باشد. با توجه به اینکه در طبیعت، تعدد و حصص وجود ندارد، اوامر متعدد نیز وجود نخواهد داشت و ماموربه، بجز نفس طبیعت نمی تواند باشد. مثل آنکه امری متعلق به غسل جنابت باشد که قید و حصه ندارد و گاهی بدلیل احتلام و گاهی بعلت مقاربت واجب می گردد، لذا امر و مامور به نیز واحد خواهد بود. بنا بر این اگر شخصی مکلف به غسل جنابت شود و غسل را بجهت احتلام اتیان نماید و بعد از آن معلوم شود علت غسل چیز دیگری بوده غسل او باطل نخواهد بود. زیرا اثری مترتب بر این اشتباه او وجود نداشته و امر به طبیعت غسل تعلق گرفته و او نیز قصد امتثال امر متعلق به طبیعت را داشته و تنها اشتباه در تطبیق داشته که تاثیری در امتثال ندارد.
اما در نماز حصص مختلف است گاهی امر به نماز ظهر تعلق می گیرد و گاهی به نماز عصر مثال دیگر تعلق امر به نماز ادا و تعلق امری دیگر به نماز قضا می باشد که طبایع مختلف دارند. لذا قول به بطلان صورتی که نماز مقید به حصه خاصی شده لکن مامور به چیز دیگری بوده، وجیه است. زیرا ما قصد لم یقع و ما وقع لم یقصد.
در نتیجه باید گفت: اگر اشتباه از باب تقیید باشد، باطل و در صورتی که اشتباه از باب خطا در تطبیق باشد اشکالی ایجاد نخواهد شد. بحث از سجده سهو نیز از قبیل غسل جنابت است که در آن طبیعت واحد است و تفاوتی بین آنکه وجوبش بخاطر تکلم زائد باشد یا بدلیل سلام زائد وجود ندارد و اسباب مختلف دخالتی در طبیعت مأموربه ندارند. لذا بنا بر هر تقدیر سجده سهو ماتی به صحیح بوده و نیازی به اعاده ندارد. یعنی به عبارت دیگر تقیید در اینجا تصویر نمیشود زیرا سجده سهو بجا آورده شده،و همان تمام مامور بوده است و اینکه منشاء آن چه چیزی بوده، خارج از مأمور به میباشد.
تا اینجا وجه بطلان قول به بطلان سجده سهو (در آن فرضی که سید ماتن فرمود اگر از باب تقیید باشد باطل است) بیان شد. اما آیا میشود کلام سید ماتن را توجیه کرد؟ به نظرما امکان تصحیح کلام ایشان وجود دارد به این صورت که : مراد سید یزدی از تقیید، تعلیق است. یعنی اگر مصلی سجده خود را معلق به قصد امتثال به این وجه خاص نماید و بگوید اگر سبب سجده سهو کلام زائد است و اگر کلام زائدی در نماز از من صادر شده این امر را امتثال می کنم اما اگر کلام زائدی از من صادر نشده من قصد امتثال ندارم. در این صورت کلام سید ماتن صحیح خواهد بود زیرا مشروط به شرط مفقود نیز مفقود است و بانتفاء مشروط منتفی خواهد شد.
اما این تعلیق قصد امتثال به صورت خاص اگر چه امکان دارد لکن متعارف نیست . متعارف این است که عبد، امر مولا را بنا بر آنچه که هست امتثال می کند و داعی او بر امتثال امر مولا بما هو فی الواقع و کل ما یکون فی ذمته می باشد. دیگر تقیید متعارف نیست. به اینصورت که بگوید اگر سبب کلام زاید است قصد امتثال میکنم و اگر سلام زاید باشد قصد امتثال نمیکنم . این تقیید و تعلیق، متعارف نیست .
در هر حال اگر مراد سید ماتن تعلیق بر صورت خاص باشد، کلام ایشان صحیح خواهد بود. لذا ما با این بیان از مبنای سیدنا الاستاد جدا و قائل به صحت کلام سید یزدی می شویم.
مساله ششم، لزوم فوریت در اتیان سجده سهو
مسألة 6: يجب الإتيان به فوراً فإن أخّر عمداً عصى و لم يسقط، بل وجبت المبادرة إليه و هكذا. [2]
سجده سهو واجب فوری است. یعنی لازم است بعد از نماز فوراً اتیان شود. اما منظور از این فوریت فوریت عرفی و نه عقلیست. این فوریت از روایاتی مستفاد است.
اول: صحیحه عبد الله بن سنان: «إذا كنت لا تدري أربعاً صلّيت أم خمساً فاسجد سجدتي السهو بعد تسليمك ...»[3] ظاهر و منصرف به ذهن از کلمه بعد، بعدیت متصله است. لذا آنجا که حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: علی علیه السلام، ولیِّ همه مومنان بعد از من است مقصود بعد متصل و بلافصل می باشد.
دوم: صحیحه ابی بصیر: «إذا لم تدر خمساً صلّيت أم أربعاً فاسجد سجدتي السهو بعد تسليمك و أنت جالس، ثمّ سلّم بعدهما»[4] در این روایت اشاره به این نکته شده که هنگامی که از نماز خارج شدی و هنوز هیأت نماز بهم نخورده و نشسته ای سجده سهو را بجا آور. این روایت ظهور بعد در فوریت عرفی را تقویت می نماید.
سوم: صحیحه قداح: «سجدتا السهو بعد التسليم و قبل الكلام»[5] یعنی محل اتیان سجده سهو بعد از سلام نماز و قبل از تکلم به کلام انسانهاست. این روایت نیز ظاهر در فوریت عرفی می باشد.
بررسی دلالت روایت معارض با وجوب فوریت
لکن موثقه عمار در مقابل این روایت است. «... و عن الرجل يسهو في صلاته فلا يذكر حتّى يصلّي الفجر كيف يصنع؟ قال: لا يسجد سجدتي السهو حتّى تطلع الشمس و يذهب شعاعها ...»[6] سید خویی در مورد این روایت می گویند: این روایت ناظر به فرع دیگری است.[7] مصلی نماز سابق خود مثلا در نماز مغرب یا عشا مرتکب سهوی شد و در نماز صبح متوجه فراموشی سجده سهو شد؛ در این صورت امام علیه السلام فرموده: قبل از طلوع خورشید سجده سهو را بجا نیاور. علت این حکم نیز این است که در برخی از اخبار وارد شده، عادت بت پرستان این بوده که بین الطلوعین برای بتهای خود سجده می نمودند. لذا در این زمان برای دوری از مشابهت با ایشان باید سجده را تا بعد از طلوع خورشید به تاخیر انداخت. البته می توان این روایت را حمل بر کراهت نمود؛ چرا که اصحاب فتوا به حرمت سجده در این زمان نداده اند. لذا می گوییم: سجده سهو در این زمان مکروه است زیرا تشبه به بت پرستان است. کراهتی که به آن اشاره شد، کراهت در عبادت و از باب اقلیت ثواب می باشد، نه اینکه ترک عبادت در این زمان برتر از فعل آن باشد.
لذا در نهایت کلام می گوییم این روایت نمی تواند در مقابل روایاتِ دال بر لزوم فوریت عرفی سجده سهو بایستد، زیرا ناظر به فرع دیگری یعنی سجده در بین طلوعین است. لذا حکم فوریت بر قوت خود باقی است.
بررسی حکم ترک عمدی ترک سجده سهو
اما فرع دیگر در این مساله این است که فوریت عمداً ترک شود. مرحوم سید یزدی در مورد این فرع می فرماید: در این صورت مصلی عصیان نموده و لازم است فورا به سجده سهو مبادرت ورزد. یعنی اگر در لحظه اول به صورت فوری اتیان ننمود در لحظه بعد لازم است فوراً سجده سهو را اتیان نماید و در صورت عدم اتیان در لحظه دوم باید آن را در لحظه سوم اتیان نماید، در صورت عدم اتیان در آنات بعد نیز همین حکم جاری می باشد و سجده سهو از ذمه او ساقط نمی گردد.
اما سید خویی به این کلام سید ماتن اشکال گرفته و فرموده: این کلام ایشان دلیلی ندارد.[8]زیرا دلیل تنها بر وجوب اتیان سجده سهو به صورت فوری یعنی در لحظه اول دلالت دارد و مقتضای این فوریت اشتراط و تقید است. اما در صورتی که در لحظه اول سجده سهو اتیان نشود، دلیلی بر لزوم اتیان آن در لحظه دوم وجود ندارد. ظاهرا سید خویی سجده سهو را از قبیل واجبات موقت دانسته که متقید به وقتند و در صورت عدم اتیان در وقت خود لازم نیست آن را به صورت فوری در خارج از وقت اتیان نمود مگر آنکه امر به قضا که امر جدیدی است دال بر این فوریت باشد.
اما به نظر ما دلیل این فوریت فهم عرفی است. زیرا عرف از فوریت واجبات تعدد مطلوب را می فهمد نه وحدت آن را. اگر چیزی به صورت فور واجب شد، عرف تعدد مطلوب را از آن امر می فهمد. به این معنا که اصل سجده مطلوب است و اتیان آن به صورت فوری مطلوب دیگری است. لذا اگر سجده در آنِ اول اتیان نشد مطلوبیت آن از بین نمی رود و لازم است آن را اتیان نمود زیرا سجده مطلوبیت نفسی دارد و باید آن را در لحظات بعد اتیان نمود. لذا ما به سیدنا الاستاد می گوییم: ما مطلوبیت سجده را در لحظات بعد از باب تعدد مطلوب می دانیم.
بررسی حکم نسیان سجده سهو
و لو نسيه أتى به إذا تذكّر و إن مضت أيّام
اما در صورت نسیان سجده سهو لازم است در هنگام تذکر آن را اتیان نماید. اصحاب همه در این حکم اتفاق نظر دارند. دلیل این حکم روایات خاص این فرع است که در این مورد وارد شده است. موثقه عمار: «... و عن الرجل إذا سها في الصلاة‌ فينسى أن يسجد سجدتي السهو، قال: يسجد متى ذكر ...»[9] بنا بر این روایت معتبر و موثق باید در هنگام تذکر نسیان، سجده سهو را بجا آورد هر چند روزها از فراموشی آن گذشته باشد.




BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo