درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
92/11/26
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: موارد وجوب سجده سهو / موجبات سجده سهو و کیفیت و
احکام آن /کتاب الصلاة
در جلسه گذشته روایت سعید اعرج را بواسطه اشتمال روایت بر سهو النبی باطل دانستیم لذا می گوییم استدلال به این روایت برای اثبات عدم وجوب سجده سهو بجهت سلام زائد ممکن نمی باشد.
بررسی قید قصد خروج از نماز در سلام زائد
سواء كان بقصد الخروج، كما إذا سلم بتخيل تمامية صلاته أو لا بقصده
در سلام زائدی که سهوا در اثنای نماز واقع می شود تفاوتی نیست بین آنکه بقصد خروج از نماز باشد و یا آنکه سلام مصلی بدون قصد خروج از نماز باشد مثال سلام که بقصد خروج باشد در آنجا می باشد که مصلی در رکعت سوم نماز تصور کند که در رکعت چهارم است و بخواهد نماز را تمام نماید سلام می دهد، اگر بعد از سلام فورا متذکر شود که در رکعت سوم بوده و نباید نماز را تمام می کرده باید بر خیزد و رکعت چهارم را خوانده وبعد از آن نماز را تمام نماید، در این صورت سلام او بقصد خروج از نماز می باشد. مثال سلامی که بدون قصد خروج باشد نیز آنجایی است که مصلی بدون التفات بگوید:«السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» بدون آنکه بوسیله این سلام قصد خروج از نماز داشته باشد.
لکن در این استدلال شبهه ای وجود دارد؛ زیرا تمامی روایاتی که در این مقام وارد شده اند، سجده سهو را تنها در موردی اثبات می کنند که سلام زائد به قصد خروج از نماز باشد. لذا در مورد جایی که قصد خروج باشد هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد؛ اما در مورد جایی که سلام به قصد خروج نباشد اشکال وجود دارد. به نظر ما بنا بر هر صورت احتیاط اقتضای بجا آوردن سجده سهو را دارد. چرا که مقدار متیقن همان سلام بقصد خروج است و زائد بر آن مجمل می باشد؛ لذا تعدی به سایر موارد غیر متیقن از باب احتیاط وجوبی می باشد. در هر حال نتیجه احتیاط وجوبی است. موید این احتیاط ملازمه ای است که بین سلام عمدی که موجب بطلان نماز است و سهو آن وجود دارد چنانکه هرگاه تعمد به چیزی موجب بطلان نماز باشد، سهو آن نیز موجب سجده سهو می گردد.
حکم، دائر مدار صیغتین اخیرتینِ سلام
والمدار على إحدى الصيغتين الأخيرتين، وأما السلام عليك أيها النبي الخ فلا يوجب شيئا، من حيث إنه سلام، نعم يوجبه من حيث إنه زيادة سهوية[1]
جناب سید می فرماید: وجوب سجده سهو در زیادی سلام اختصاص به دو صیغه ی انتهایی سلام دارد یعنی «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» و «السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» یعنی آن اذکاری که موجب خروج از نماز می باشند. اما صیغه اول سلام یعنی «السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته» ذکری مستحب است که متمم تشهد محسوب می گردد و موجب خروج از نماز نمی باشد. لذا سجده سهو اگر بواسطه سلام زائد واجب گردد فقط مربوط به صیغتین اخیرتین می باشد اما اگر علت وجوب سجده سهو را کل زیادی و نقصان در نماز بدانیم صیغه اول سلام که جزء مستحب می باشد نیز موجب سجده سهو خواهد بود. همچنین اگر گفته شود: ذکر اول سلام نیز تکلم در اثنای نماز است می گوییم: دلیل تکلم شامل تکلم انسان ها می باشد و از اذکار نماز انصراف دارد.
اما اگر تنها بعض یکی از دو صیغه انتهایی سلام بیان گردد، به عنوان سلام، موجب سجده سهو نمی گردند؛ زیرا عنوان سلام بر سلام کامل صادق است. اما اگر مطلق زیادی را موجب سجده سهو بدانیم، بعض صیغه نیز موجب سجده سهو می باشد.
اما به نظر ما در این کلامِ سید یزدی ملاحظه ای وجود دارد، چرا که دلیل وجوب سجده سهو بجهت کل زیادی و نقص در نماز، تمام نمی باشد.
استدلال به صدق عنوان تکلم در بیان بعض صیغتین اخیرتین
از سوی دیگر در مورد اخیر می توانیم وجوب سجده سهو را برای بعض اجزا بواسطه عنوان تکلم لازم بدانیم؛ زیرا عنوان تکلم به دو حرف یا بیشتر صادق است و اگر مصلی در نماز بگوید:«السلا» یا « السلام» به بیش از دو حرف تکلم نموده که عمد آن موجب بطلان و سهو آن موجب سجده سهو می باشد. اما اگر گفته شود تکلم عرفی به تکلم انسان ها اطلاق می شود و نه به اذکار نماز، می گوییم: این کلام در جایی صحیح است که سلام نماز کامل بیان گردد یا حد اقل بگوید:«السلام علیکم» زیرا مقدار اصلی سلام همین مقدار است کما اینکه بعض از علما فتوا به کفایت همین مقدار داده اند. اما اگر کمتر از این مقدار بیان شود، مثلا به دو یا سه حرف تکلم شود، هیئت صلاتیه در مورد آن صادق نخواهد بود، لذا عنوان تکلم در این صورت صادق خواهد بود که موجب سجده سهو خواهد شد.
در جلسه گذشته روایت سعید اعرج را بواسطه اشتمال روایت بر سهو النبی باطل دانستیم لذا می گوییم استدلال به این روایت برای اثبات عدم وجوب سجده سهو بجهت سلام زائد ممکن نمی باشد.
بررسی قید قصد خروج از نماز در سلام زائد
سواء كان بقصد الخروج، كما إذا سلم بتخيل تمامية صلاته أو لا بقصده
در سلام زائدی که سهوا در اثنای نماز واقع می شود تفاوتی نیست بین آنکه بقصد خروج از نماز باشد و یا آنکه سلام مصلی بدون قصد خروج از نماز باشد مثال سلام که بقصد خروج باشد در آنجا می باشد که مصلی در رکعت سوم نماز تصور کند که در رکعت چهارم است و بخواهد نماز را تمام نماید سلام می دهد، اگر بعد از سلام فورا متذکر شود که در رکعت سوم بوده و نباید نماز را تمام می کرده باید بر خیزد و رکعت چهارم را خوانده وبعد از آن نماز را تمام نماید، در این صورت سلام او بقصد خروج از نماز می باشد. مثال سلامی که بدون قصد خروج باشد نیز آنجایی است که مصلی بدون التفات بگوید:«السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» بدون آنکه بوسیله این سلام قصد خروج از نماز داشته باشد.
لکن در این استدلال شبهه ای وجود دارد؛ زیرا تمامی روایاتی که در این مقام وارد شده اند، سجده سهو را تنها در موردی اثبات می کنند که سلام زائد به قصد خروج از نماز باشد. لذا در مورد جایی که قصد خروج باشد هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد؛ اما در مورد جایی که سلام به قصد خروج نباشد اشکال وجود دارد. به نظر ما بنا بر هر صورت احتیاط اقتضای بجا آوردن سجده سهو را دارد. چرا که مقدار متیقن همان سلام بقصد خروج است و زائد بر آن مجمل می باشد؛ لذا تعدی به سایر موارد غیر متیقن از باب احتیاط وجوبی می باشد. در هر حال نتیجه احتیاط وجوبی است. موید این احتیاط ملازمه ای است که بین سلام عمدی که موجب بطلان نماز است و سهو آن وجود دارد چنانکه هرگاه تعمد به چیزی موجب بطلان نماز باشد، سهو آن نیز موجب سجده سهو می گردد.
حکم، دائر مدار صیغتین اخیرتینِ سلام
والمدار على إحدى الصيغتين الأخيرتين، وأما السلام عليك أيها النبي الخ فلا يوجب شيئا، من حيث إنه سلام، نعم يوجبه من حيث إنه زيادة سهوية[1]
جناب سید می فرماید: وجوب سجده سهو در زیادی سلام اختصاص به دو صیغه ی انتهایی سلام دارد یعنی «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» و «السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» یعنی آن اذکاری که موجب خروج از نماز می باشند. اما صیغه اول سلام یعنی «السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته» ذکری مستحب است که متمم تشهد محسوب می گردد و موجب خروج از نماز نمی باشد. لذا سجده سهو اگر بواسطه سلام زائد واجب گردد فقط مربوط به صیغتین اخیرتین می باشد اما اگر علت وجوب سجده سهو را کل زیادی و نقصان در نماز بدانیم صیغه اول سلام که جزء مستحب می باشد نیز موجب سجده سهو خواهد بود. همچنین اگر گفته شود: ذکر اول سلام نیز تکلم در اثنای نماز است می گوییم: دلیل تکلم شامل تکلم انسان ها می باشد و از اذکار نماز انصراف دارد.
اما اگر تنها بعض یکی از دو صیغه انتهایی سلام بیان گردد، به عنوان سلام، موجب سجده سهو نمی گردند؛ زیرا عنوان سلام بر سلام کامل صادق است. اما اگر مطلق زیادی را موجب سجده سهو بدانیم، بعض صیغه نیز موجب سجده سهو می باشد.
اما به نظر ما در این کلامِ سید یزدی ملاحظه ای وجود دارد، چرا که دلیل وجوب سجده سهو بجهت کل زیادی و نقص در نماز، تمام نمی باشد.
استدلال به صدق عنوان تکلم در بیان بعض صیغتین اخیرتین
از سوی دیگر در مورد اخیر می توانیم وجوب سجده سهو را برای بعض اجزا بواسطه عنوان تکلم لازم بدانیم؛ زیرا عنوان تکلم به دو حرف یا بیشتر صادق است و اگر مصلی در نماز بگوید:«السلا» یا « السلام» به بیش از دو حرف تکلم نموده که عمد آن موجب بطلان و سهو آن موجب سجده سهو می باشد. اما اگر گفته شود تکلم عرفی به تکلم انسان ها اطلاق می شود و نه به اذکار نماز، می گوییم: این کلام در جایی صحیح است که سلام نماز کامل بیان گردد یا حد اقل بگوید:«السلام علیکم» زیرا مقدار اصلی سلام همین مقدار است کما اینکه بعض از علما فتوا به کفایت همین مقدار داده اند. اما اگر کمتر از این مقدار بیان شود، مثلا به دو یا سه حرف تکلم شود، هیئت صلاتیه در مورد آن صادق نخواهد بود، لذا عنوان تکلم در این صورت صادق خواهد بود که موجب سجده سهو خواهد شد.
