درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
92/10/21
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: قضای تشهد و سجده منسیه / حکم قضای اجزای
فراموش شده /کتاب الصلاة
گفتیم: در فرضی که مصلی بین سه و چهار شک کند و بنا بر وظیفه اش بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و نماز احتیاط بجا می آورد. لکن اگر بعد از نماز احتیاط متوجه شود سجده یا تشهدی را در نماز احتیاط فراموش کرده، مرحوم سید یزدی فرموده: بنا بر احتیاط باید جزء منسی را بعد از نماز احتیاط قضا نماید. دلیل این حکم این است که ممکن است نماز احتیاط از اجزای نماز واجب باشد و بنا بر احتیاط باید آنچه وظیفه مصلی است بجا آورد.
اختصاص «لاسهو فی السهو» به شک در رکعات در نماز احتیاط
در جلسه گذشته مساله ای باقی ماند و آن تعارض این حکم با قاعده لا سهو فی السهو بود. مطلب از این قرار است که ممکن است توهم شود بنا بر مقتضای قاعده وجوب قضای اجزای منسیه در نماز احتیاط، واجب نمی باشد. زیرا نماز احتیاط به موجب شک واجب شده و مراد از سهو شک است و مراد از شک، موجَب الشک می باشد، یعنی نماز احتیاط. لذا اگر گفته شود «لا سهو فیه»، نباید به شکوک در آن اعتنا شود.
در توضیح مطلب می گوییم: بر حسب فهم اصحاب، سهو در هر دو جا به معنی شک است، یعنی لا شک فی الشک. این بیان در کتاب جواهر آمده و مرحوم سید حکیم نیز در کتاب مستمسک و سیدنا الاستاد در درس خود آن را تقویت نموده اند.
لذا ما نیز می گوییم: شک در موجَب شک را نباید اعتنا نمود. موجَب مثل نماز احتیاط، که به سبب شک واجب شده و شک در آن اعتبار ندارد. البته اصحاب شک فی الشک را مقید به صورت خاصی نموده اند و آن شک در عدد رکعات در موجَب شک می باشد. لذا اگر در عدد رکعات نماز احتیاط که بواسطه شک واجب شده است شک شود، این شک اعتبار نخواهد داشت و باید بنا را بر اکثر گذاشت مگر آنکه اکثر مفسد نماز باشد که در آن صورت باید بنا را بر اقل گذاشت. اما این قاعده در دیگر شکوک مثل شک در رکوع و سجود در موجَب شک معتبر نمی باشد.
لذا در صورتی که مصلی در نماز احتیاط و فعلی شک کند و در محل باشد، اصحاب فتوا به لزوم اتیان آن داده اند.
در بیان علت اختصاص شک به عدد رکعات می گوییم: این کلام حاصل جمع بین فتوای اصحاب و فهم آنان از این مساله می باشد. همچنین اگر کسی برای توجیه این اختصاص بگوید: چون موجِب نماز احتیاط شک در عدد رکعات است، فقط شک در عدد رکعات نماز احتیاط مشمول قاعده «لاسهو فی السهو» می باشد. خواهیم گفت: این گونه بیان علت، استحسانی است و دلیلی ندارد. چرا که در «لاشک» اطلاق وجود دارد و نکره در سیاق نفی مفید عموم است و هر چند شک دوم در قاعده به معنی موجب شک مثل نماز احتیاط است اما نمی توان «لاشک» را به این وسیله مقید به قید خاصی کرد. و تنها وسیله ما برای تقیید همان فتوا و فهم اصحاب در این مطلب می باشد.
فصل، حکم قضای اجزای فراموش شده
فصل في حكم قضاء الأجزاء المنسيّة
ما سابقا این بحث را بیان نمودیم. لکن دأب مرحوم سید این است که مطالب را تکرار می کند. لذا همانگونه که خود ایشان نیز فرموده اند، ما نیز از باب تکرار این مطلب را بیان خواهیم کرد.
مساله اول، قضای تشهد و سجده منسیه
مسألة 1: قد عرفت سابقاً أنّه إذا ترك سجدة واحدة و لم يتذكّر إلّا بعد الوصول إلى حدّ الركوع يجب قضاؤها بعد الصلاة، بل و كذا إذا نسي السجدة الواحدة من الركعة الأخيرة و لم يتذكّر إلّا بعد السلام على الأقوى، و كذا إذا نسي التشهّد أو أبعاضها و لم يتذكّر إلّا بعد الدخول في الركوع، بل أو التشهّد الأخير و لم يتذكّر إلّا بعد السلام على الأقوى
در این مساله ما دو صورت داریم.
صورت اول، تنبه نسیان جزء در رکعت اخیر
صورت اول اینکه جزء فراموش شده در رکعت اخیر باشد. مثلاً مصلی سجده یا تشهد را فراموش کند. و بعد از سلام متوجه شود که جزئی را فراموش کرده. در این صورت لازم است مصلی رجوع کند و آن جزء را اتیان نماید زیرا سلام نماز بخاطر عدم رعایت ترتیب در غیر محل خود واقع شده و به همین دلیل مصلی به وسیله سلام از نماز خارج نمی شود و اگر مرتکب فصل طویل نشده باید رجوع نماید و جزء منسی را اتیان کند و سلام دهد تا نماز را به پایان ببرد. با این بیان، عنوان قضا شامل این صورت نمی شود، چرا که این صورت بنا بر قاعده است و در آن اصل واجب اتیان می شود و نه قضای واجب.
اگر قبل از رکوع متوجه نقص جزء شود، محل تدارک جزء منسی باقی است و مصلی در این صورت نیز باید باز گردد و جزء فراموش شده را اتیان نماید. در این حال زیادی که قبل از اتیان جزء منسی در نماز ایجاد می شود مبطل نماز نمی باشند.
منظور از زیادی آن افعالی است که مصلی قبل از اتیان جزء منسی انجام می دهد در صورتی که این افعال به علت عدم وجود آن جزء در محل خود اتیان نشده اند و اضافه می باشند و باید بعد از اتیان جزء منسی در محل خود اتیان شوند.
علت عدم بطلان نماز بواسطه زیادی این است که آن زیادی غیر رکنی بوده و سهواً در نماز وارد شده اند و زیادی سهوی در غیر ارکان مضر به صحت نماز نمی باشد.
صورت دوم، تنبه نسیان جزء در رکعات دیگر
اما در صورت دوم یعنی اگر جزء منسی از رکعات سابقه باشد یعنی مصلی وارد رکوع رکعت بعد شود که رکن متاخر می باشد، دیگر امکان عود و جبران ندارد. در این حال اگر دو سجده ترک شده باشد که رکن است، نماز باطل خواهد بود. اما اگر یک سجده یا تشهد فراموش شده باشد، چون محل تدارک آن فوت شده و امکان اتیان آن در نماز وجود ندارد، باید بعد از نماز جزء منسی را قضا نماید.
اختصاص قضای بعد از نماز به سجده منسیه و تشهدِ رکعت آخر
لکن سیدنا الاستاد با این کلام مخالفت نموده و فرموده: دلیل قضای جزء منسی فقط دلالت بر قضای سجده دارد و قاصر از قضای تشهد می باشد. زیرا عمده دلیل عبارت است از صحیحه ابن مسلم می باشد. «في الرجل يفرغ من صلاته و قد نسي التشهّد حتّى ينصرف، فقال: إن كان قريباً رجع إلى مكانه فتشهّد، و إلّا طلب مكاناً نظيفاً فتشهّد فيه ...»[1] که دلالت بر قضای تشهد دارد. ایشان از روایت استظهار رکعت اخیره را نموده زیرا در رکعات سابقه غایت، دخول در رکوع است و مکان جبران در آنها تا هنگام رکوع است. اما در این روایت آمده «حتی ینصرف» یعنی تا زمانی که مصلی سلام دهد. این کلام مناسب با رکعت آخر نماز می باشد. بخلاف رکعات سابقه که منجز شدن قضا با دخول در رکوع است.
لذا این بیان قرینه ای است که دلالت بر اختصاص قضا به رکعت اخیره دارد و دراین صورت امکان تعدی به رکعات دیگر وجود ندارد چرا که این کلام موافق با قاعده می باشد. یعنی اگر این نص خاص وجود نداشت، اطلاق دلالت بر رجوع و جبران تشهد داشت. لذا اختصاص قضا به رکعت اخیر منافی اطلاق دلیل و موافق مقتضای قاعده می باشد.
مرحوم خویی می فرماید: مرحوم صاحب حدائق نیز موافق این نظر است و در صورت ظهور دلیل در دلالت بر رکعت اخیره که مقتضای قاعده نیز می باشد، تعدی به سایر رکعات مشکل خواهد بود. زیرا ما نمی دانیم تعبد به چیزی زائد بر قاعده نیز وجود دارد یا خیر. لذا باید به مقتضای قاعده یعنی قضای رکعت اخیره بعد از سلام و قبل از فصل طویل و یا اتیان منافی اکتفا نمود.
بنا بر این بیان «نسی تشهد حتی ینصرف» فقط در رکعت اخیره است و باید به آن اکتفا نمود. اما در صورت اتیان منافی عمداً امکان قضا وجود نخواده داشت. اما اگر فقط چند قدم بردارد سهواً نباید به محل نماز برای قضای تشهد باز گردد. زیرا دراین صورت رجوع او عمدی خواهد بود. لذا اگر در محل نماز بود باید تشهد را همان جا قضا نماید و در صورتی که چند قدم رفته باشد و یادش بیاید، جایز نیست باز گردد و تشهد را قضا کند. چرا که این بازگشت تعمد در مشی محسوب می گردد که جایز نیست.
والسلام
گفتیم: در فرضی که مصلی بین سه و چهار شک کند و بنا بر وظیفه اش بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و نماز احتیاط بجا می آورد. لکن اگر بعد از نماز احتیاط متوجه شود سجده یا تشهدی را در نماز احتیاط فراموش کرده، مرحوم سید یزدی فرموده: بنا بر احتیاط باید جزء منسی را بعد از نماز احتیاط قضا نماید. دلیل این حکم این است که ممکن است نماز احتیاط از اجزای نماز واجب باشد و بنا بر احتیاط باید آنچه وظیفه مصلی است بجا آورد.
اختصاص «لاسهو فی السهو» به شک در رکعات در نماز احتیاط
در جلسه گذشته مساله ای باقی ماند و آن تعارض این حکم با قاعده لا سهو فی السهو بود. مطلب از این قرار است که ممکن است توهم شود بنا بر مقتضای قاعده وجوب قضای اجزای منسیه در نماز احتیاط، واجب نمی باشد. زیرا نماز احتیاط به موجب شک واجب شده و مراد از سهو شک است و مراد از شک، موجَب الشک می باشد، یعنی نماز احتیاط. لذا اگر گفته شود «لا سهو فیه»، نباید به شکوک در آن اعتنا شود.
در توضیح مطلب می گوییم: بر حسب فهم اصحاب، سهو در هر دو جا به معنی شک است، یعنی لا شک فی الشک. این بیان در کتاب جواهر آمده و مرحوم سید حکیم نیز در کتاب مستمسک و سیدنا الاستاد در درس خود آن را تقویت نموده اند.
لذا ما نیز می گوییم: شک در موجَب شک را نباید اعتنا نمود. موجَب مثل نماز احتیاط، که به سبب شک واجب شده و شک در آن اعتبار ندارد. البته اصحاب شک فی الشک را مقید به صورت خاصی نموده اند و آن شک در عدد رکعات در موجَب شک می باشد. لذا اگر در عدد رکعات نماز احتیاط که بواسطه شک واجب شده است شک شود، این شک اعتبار نخواهد داشت و باید بنا را بر اکثر گذاشت مگر آنکه اکثر مفسد نماز باشد که در آن صورت باید بنا را بر اقل گذاشت. اما این قاعده در دیگر شکوک مثل شک در رکوع و سجود در موجَب شک معتبر نمی باشد.
لذا در صورتی که مصلی در نماز احتیاط و فعلی شک کند و در محل باشد، اصحاب فتوا به لزوم اتیان آن داده اند.
در بیان علت اختصاص شک به عدد رکعات می گوییم: این کلام حاصل جمع بین فتوای اصحاب و فهم آنان از این مساله می باشد. همچنین اگر کسی برای توجیه این اختصاص بگوید: چون موجِب نماز احتیاط شک در عدد رکعات است، فقط شک در عدد رکعات نماز احتیاط مشمول قاعده «لاسهو فی السهو» می باشد. خواهیم گفت: این گونه بیان علت، استحسانی است و دلیلی ندارد. چرا که در «لاشک» اطلاق وجود دارد و نکره در سیاق نفی مفید عموم است و هر چند شک دوم در قاعده به معنی موجب شک مثل نماز احتیاط است اما نمی توان «لاشک» را به این وسیله مقید به قید خاصی کرد. و تنها وسیله ما برای تقیید همان فتوا و فهم اصحاب در این مطلب می باشد.
فصل، حکم قضای اجزای فراموش شده
فصل في حكم قضاء الأجزاء المنسيّة
ما سابقا این بحث را بیان نمودیم. لکن دأب مرحوم سید این است که مطالب را تکرار می کند. لذا همانگونه که خود ایشان نیز فرموده اند، ما نیز از باب تکرار این مطلب را بیان خواهیم کرد.
مساله اول، قضای تشهد و سجده منسیه
مسألة 1: قد عرفت سابقاً أنّه إذا ترك سجدة واحدة و لم يتذكّر إلّا بعد الوصول إلى حدّ الركوع يجب قضاؤها بعد الصلاة، بل و كذا إذا نسي السجدة الواحدة من الركعة الأخيرة و لم يتذكّر إلّا بعد السلام على الأقوى، و كذا إذا نسي التشهّد أو أبعاضها و لم يتذكّر إلّا بعد الدخول في الركوع، بل أو التشهّد الأخير و لم يتذكّر إلّا بعد السلام على الأقوى
در این مساله ما دو صورت داریم.
صورت اول، تنبه نسیان جزء در رکعت اخیر
صورت اول اینکه جزء فراموش شده در رکعت اخیر باشد. مثلاً مصلی سجده یا تشهد را فراموش کند. و بعد از سلام متوجه شود که جزئی را فراموش کرده. در این صورت لازم است مصلی رجوع کند و آن جزء را اتیان نماید زیرا سلام نماز بخاطر عدم رعایت ترتیب در غیر محل خود واقع شده و به همین دلیل مصلی به وسیله سلام از نماز خارج نمی شود و اگر مرتکب فصل طویل نشده باید رجوع نماید و جزء منسی را اتیان کند و سلام دهد تا نماز را به پایان ببرد. با این بیان، عنوان قضا شامل این صورت نمی شود، چرا که این صورت بنا بر قاعده است و در آن اصل واجب اتیان می شود و نه قضای واجب.
اگر قبل از رکوع متوجه نقص جزء شود، محل تدارک جزء منسی باقی است و مصلی در این صورت نیز باید باز گردد و جزء فراموش شده را اتیان نماید. در این حال زیادی که قبل از اتیان جزء منسی در نماز ایجاد می شود مبطل نماز نمی باشند.
منظور از زیادی آن افعالی است که مصلی قبل از اتیان جزء منسی انجام می دهد در صورتی که این افعال به علت عدم وجود آن جزء در محل خود اتیان نشده اند و اضافه می باشند و باید بعد از اتیان جزء منسی در محل خود اتیان شوند.
علت عدم بطلان نماز بواسطه زیادی این است که آن زیادی غیر رکنی بوده و سهواً در نماز وارد شده اند و زیادی سهوی در غیر ارکان مضر به صحت نماز نمی باشد.
صورت دوم، تنبه نسیان جزء در رکعات دیگر
اما در صورت دوم یعنی اگر جزء منسی از رکعات سابقه باشد یعنی مصلی وارد رکوع رکعت بعد شود که رکن متاخر می باشد، دیگر امکان عود و جبران ندارد. در این حال اگر دو سجده ترک شده باشد که رکن است، نماز باطل خواهد بود. اما اگر یک سجده یا تشهد فراموش شده باشد، چون محل تدارک آن فوت شده و امکان اتیان آن در نماز وجود ندارد، باید بعد از نماز جزء منسی را قضا نماید.
اختصاص قضای بعد از نماز به سجده منسیه و تشهدِ رکعت آخر
لکن سیدنا الاستاد با این کلام مخالفت نموده و فرموده: دلیل قضای جزء منسی فقط دلالت بر قضای سجده دارد و قاصر از قضای تشهد می باشد. زیرا عمده دلیل عبارت است از صحیحه ابن مسلم می باشد. «في الرجل يفرغ من صلاته و قد نسي التشهّد حتّى ينصرف، فقال: إن كان قريباً رجع إلى مكانه فتشهّد، و إلّا طلب مكاناً نظيفاً فتشهّد فيه ...»[1] که دلالت بر قضای تشهد دارد. ایشان از روایت استظهار رکعت اخیره را نموده زیرا در رکعات سابقه غایت، دخول در رکوع است و مکان جبران در آنها تا هنگام رکوع است. اما در این روایت آمده «حتی ینصرف» یعنی تا زمانی که مصلی سلام دهد. این کلام مناسب با رکعت آخر نماز می باشد. بخلاف رکعات سابقه که منجز شدن قضا با دخول در رکوع است.
لذا این بیان قرینه ای است که دلالت بر اختصاص قضا به رکعت اخیره دارد و دراین صورت امکان تعدی به رکعات دیگر وجود ندارد چرا که این کلام موافق با قاعده می باشد. یعنی اگر این نص خاص وجود نداشت، اطلاق دلالت بر رجوع و جبران تشهد داشت. لذا اختصاص قضا به رکعت اخیر منافی اطلاق دلیل و موافق مقتضای قاعده می باشد.
مرحوم خویی می فرماید: مرحوم صاحب حدائق نیز موافق این نظر است و در صورت ظهور دلیل در دلالت بر رکعت اخیره که مقتضای قاعده نیز می باشد، تعدی به سایر رکعات مشکل خواهد بود. زیرا ما نمی دانیم تعبد به چیزی زائد بر قاعده نیز وجود دارد یا خیر. لذا باید به مقتضای قاعده یعنی قضای رکعت اخیره بعد از سلام و قبل از فصل طویل و یا اتیان منافی اکتفا نمود.
بنا بر این بیان «نسی تشهد حتی ینصرف» فقط در رکعت اخیره است و باید به آن اکتفا نمود. اما در صورت اتیان منافی عمداً امکان قضا وجود نخواده داشت. اما اگر فقط چند قدم بردارد سهواً نباید به محل نماز برای قضای تشهد باز گردد. زیرا دراین صورت رجوع او عمدی خواهد بود. لذا اگر در محل نماز بود باید تشهد را همان جا قضا نماید و در صورتی که چند قدم رفته باشد و یادش بیاید، جایز نیست باز گردد و تشهد را قضا کند. چرا که این بازگشت تعمد در مشی محسوب می گردد که جایز نیست.
والسلام
