موضوع: شکوک صحیحه /شک در عدد رکعات/کتاب الصلاة

 گفته شد: شکوک صحیحه نُه صورت دارند. از این نه صورت، صورت اول آن بیان شد که شک بین دو و سه بعد از اکمال سجدتین بود. در این فرض باید بنا را بر سه گذاشته نماز را تمام کرده و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده (احتیاطا) خوانده شود. بنا بر مشهور می توان نماز احتیاط را می توان یا یک رکعت ایستاده و یا دو رکعت نشسته خواند. این نظر مشهور از باب الحاق این مورد به سایر ابواب می باشد و دلیل دیگری بر این مورد وارد نشده.

 دوم، شک بین سه و چهار در همه حالات

 الثاني الشك بين الثلاث و الأربع في أي موضع كان

 در شک بین سه و چهار تفاوتی نمی کند مصلی در حال قیام باشد و یا در حال رکوع یا قبل ویا بعد از اکمال سجدتین. زیرا آنچه موجب بطلان می شد شک در دو رکعت اول بود که در هیچکدام از فروض متصور نمی باشد.

 و حكمه كالأول إلا أن الأحوط هنا اختيار الركعتين من جلوس و مع الجمع تقديمهما على الركعة من قيام

 در این فرض، مصلی باید بنا را بر اکثر گذاشته و نماز را تمام کند، سپس نماز احتیاط بخواند لکن در نماز احتیاط مخیر است بیت یک رکعت ایستاده یا دو رکعت نشسته.

 دلیل مطلب روایات می باشند. اصل اینکه باید بنا را بر اکثر نهاد از موثقه عمار ساباطی فهمیده می شود.

 «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ يَا عَمَّارُ أَجْمَعُ لَكَ السَّهْوَ كُلَّهُ فِي كَلِمَتَيْنِ- مَتَى مَا شَكَكْتَ فَخُذْ بِالْأَكْثَرِ- فَإِذَا سَلَّمْتَ فَأَتِمَّ مَا ظَنَنْتَ أَنَّكَ نَقَصْتَ.» [1]

 بر اساس این روایت آن مقدار نقص که احتمالا در نماز هست را باید بعد از نماز بوسیله نماز احتیاط مستقل جبران نمود. در این حال اگر نماز کامل بود نماز احتیاط نمازی مستحبی است و در صورتی که نماز ناقص باشد به وسیله نماز احتیاط کامل می گردد.

 لذا آنچه از روایت عمار استفاده می شود قاعده ای کلی است که در تمام شکوک صحیحه استفاده می شود. روایات دیگری نیز وجود دارد که موید این قاعده می باشند. مثل صحیحه حلبی

 «إن كنت لا تدري ثلاثاً صلّيت أم أربعاً و لم يذهب وهمك إلى شي‌ء فسلّم، ثمّ صلّ ركعتين و أنت جالس تقرأ فيهما بأُمّ الكتاب ...» [2]

 حجیت ظن در عدد رکعات

 در نماز ظن به اجزاء و افعال حجت نمی باشد. مثلا اگر مصلی ظن به اتیان سجده یا رکوع داشته باشد نمی تواند به ظن خود عمل نماید. لکن ظن در عدد رکعات حجت است. یعنی در صورت وجود ظن به طرف خاصی از رکعات، باید به ظن عمل نمود.

 بنا بر همین دلیل است که امام علیه السلام فرموده اند: در صورتی که ظن تو به هیچ طرف نباشد و احتمال هیچ طرفی را نمی دهی باید بنا را بر اکثر بگذاری و نماز را تمام کنی. سپس دو رکعت نماز نشسته بخوانی.

 صحيحة الحسين بن أبي العلاء: «إن استوى وهمه في الثلاث و الأربع سلّم و صلّى ركعتين و أربع سجدات بفاتحة الكتاب ...» [3]

 روایت در فرضی است که مصلی ظنش به هیچ طرفی نباشد و در حالت است که شکش به سمت سه و چهار رکعت مساوی است. امام فرموده «سلّم» یعنی نماز را بنا را بر اکثر گذاشته و تمام کند. بعد از آن دو رکعت نماز نشسته بخواند با دو حمد و چهار سجده.

 و صحيحة ابن سيابة و أبي العباس البقباق: «إذا لم تدر ثلاثاً صلّيت أو أربعاً إلى أن قال: و إن اعتدل وهمك فانصرف و صلّ ركعتين و أنت جالس» [4]

 «ان اعتدل» یعنی اینکه ظن به هیچ سمتی نباشد و مصلی متردد بین طرفین شک باشد. «فانصرف» یعنی نماز را تمام کند، سپس دو رکعت نماز احتیاط نشسته بخواند.

 لزوم قرائت ام الکتاب در نماز احتیاط

 در این دو رکعت نماز احتیاط باید سوره حمد خوانده شود و هر چند رکعت فراموش شده رکعت سوم یا چهارم است که در آن مصلی مخیر بین حمد و تسبیحات است.لکن در نماز احتیاط مصلی مخیر به این تخییر نمی باشد. چرا که در مورد نماز احتیاط دو احتمال وجود دارد. اول آنکه نماز ملحق به نماز باشد و دوم آنکه نماز احتیاط نمازی مستحبی باشد. در صورت اول جایز است حمد خوانده شود.زیرا حتی در صورتی که نماز احتیاط جزء نماز مشکوک هم نباشد و نماز مستحبی باشد، قرائت حمد جایز است. لکن صورت دوم که نماز مستحب باشد، خواندن تسبیحات اربعه مشروع نمی باشد. لذا حتما باید در رکعتین احتیاط قرائت ام الکتاب نمود.

 این روایات در مقابل روایاتی بود که حکم به اتیان نماز احتیاط به صورت یک رکعت ایستاده می کردند. مثل موثقه عمار. لذا سید یزدی و جمعی از فقها فتوا به تخییر بین دورکعت نشسته خواندن نماز احتیاط که اولی نیز هست به دلیل تصریح روایات و یا یک رکعت ایستاده خواندن آن به دلیل موثقه عمار، نموده اند.

 لکن به نظر ما احتیاط مستحب در صورت سابق خواندن نماز احتیاط به صورت یک رکعت قائم و در این صورت یک رکعت ایستاده می باشد. هرچند مصلی در هر دو حال مخیر است که به هر صورت می خواهد نماز احتیاط را بخواند.

 معارضه روایات دال بر اقل و اکثر

 اما در مقابل آنچه بیان شد دو روایت وجود دارد که ظاهرا دلالت بر بنا نهادن بر اقل در صورت شک می نمایند.

 روایت اول: صحيحة زرارة المعروفة في باب الاستصحاب عن أحدهما (عليهما السلام) في حديث «قال: إذا لم يدر في ثلاث هو أو في أربع و قد أحرز الثلاث قام فأضاف إليها أُخرى و لا شي‌ء عليه، و لا ينقض اليقين بالشكّ، و لا يدخل الشكّ في اليقين، و لا يخلط أحدهما بالآخر، و لكنّه ينقض الشكّ باليقين و يتمّ على اليقين فيبني عليه، و لا يعتدّ بالشكّ في حال من الحالات» [5]

 بعضی از این صحیحه برای دلالت بر بنا گذاشتن بر اقل استفاده کرده اند و این روایت را حمل بر این نموده اندکه باید رکعت چهارم را به صورت متصل به نماز بجا آورد. اهل سنت نیز همین فتوا را دارند. لذا این روایت محمول بر تقیه است.

 لکن بنا به نظر ما، مراد از این صحیحه رکعت متصل به نماز نمی باشد بلکه باید یک رکعت را منفصل از نماز اتیان نمود. شواهدی هم بر این نظر وجود دارد مثلا گفته «لایخلط احدهما بالآخر» این است که مقدار یقین را بنا بر یقین باقی گذار و وقتی نمی دانی که به رکعت دیگری نیاز دارد یا خیر، دیگر این رکعت محتمل را با نمازت مخلوط نکن و آن را به صورت منفصل بجای آور. «و يتمّ على اليقين فيبني عليه، و لا يعتدّ بالشكّ في حال من الحالات» این جمله نیز دلالت بر این دارد که باید نماز احتیاط خواند.

 پس آنچه در این روایات آمده دلالت بر بنا نهادن بر اقل ندارد بلکه بر این مطلب دلالت دارد که باید یقین به امتثال حاصل گردد که روش کسب این یقین این است که باید نماز احتیاط به صورت منفصل خواند. در این صورت اگر نماز نیازمند به این رکعت باشد، آن را تمام می کند و در صورتی که نماز احتیاط زائد باشد، نماز نافله مستقله بحساب خواهد آمد. لذا این روایت صریح در مبنای شیعه می باشد و دلالت بر لزوم جزم به امتثال از طریق بنا گذاشتن بر اکثر و اتیان به نماز احتیاط به صورت مستقل، دارد. زیرا در صورتی که بنا را بر اقل گذاشته شود احتمال زیاده و عدم برائت ذمه باقی می ماند. لذا این روایت معارضه و مخالفتی با سایر روایات باب ندارد.

 روایت دوم: محمّد بن مسلم «قال: إنّما السهو بين الثلاث و الأربع، و في الاثنتين و الأربع بتلك المنزلة، و من سها فلم يدر ثلاثاً صلّى أم أربعاً و اعتدل شكّه، قال: يقوم فيتمّ، ثمّ يجلس فيتشهّد و يسلّم، و يصلّي ركعتين و أربع سجدات و هو جالس ...» [6]

 در همه این روایات این مطلب را می بینیم گفته اند: دو طرف شک باید مساوی باشد. زیرا ظن در عدد رکعات حجت است و باید به این ظن عمل نمود.

 این روایت به تمامه با مذهب ما و همچنین با اهل سنت مخالف می باشد. زیرا اهل سنت می گویند بنا را بر اقل بگذار و نماز را تمام کن و نیازی به نماز احتیاط نیست. اما ما می گوییم باید بنا را بر اکثر گذاشته و نماز را تمام کرد، سپس نماز احتیاط خواند. اما این حدیث بین شیعه و اهل سنت جمع کرده و می گوید بنا را بر اقل بگذار و رکعات مشکوکه را در نماز بجا آور. سپس بعد از نماز نماز احتیاط بخوان. پس از آنجا که این روایت نه با طریق شیعه و نه با اهل سنت سازگار است باید علمش را به اهلش وا گذاشت. و نیز می توان گفت این روایت از باب تقیه است زیرا که مخاطب از روایت چیزی نمی فهمد. چراکه نه موافق عامه و نه موافق با شیعه است.

 والسلام